Technopedia Center
PMB University Brochure
Faculty of Engineering and Computer Science
S1 Informatics S1 Information Systems S1 Information Technology S1 Computer Engineering S1 Electrical Engineering S1 Civil Engineering

faculty of Economics and Business
S1 Management S1 Accountancy

Faculty of Letters and Educational Sciences
S1 English literature S1 English language education S1 Mathematics education S1 Sports Education
teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url
  2. Weltenzyklopädie
  3. زبان‌های ترکی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
زبان‌های ترکی - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
تُرکی
پراکنش:مناطق با جمعیت عمده شامل آسیای صغیر، آسیای میانه، بخش‌های شرقی قفقاز جنوبی، شمال غربی چین و دو منطقه تاتارستان و باشقیرستان در ناحیه فدرالی ولگای روسیه و مناطق با جمعیت اقلیت شامل بخش‌های کوچکی از بالکان، مناطق کوچکی از اروپای شرقی، بخش‌های کوچکی از غرب آسیا به خصوص نواحی هم‌مرز با ترکیه و مناطقی در خراسان و بخش‌های کوچکی از سیبری به صورت پراکنده
تبار:
  • تُرکی
نیا:نیاترکی
زیرگروه‌ها:
جنوب غربی (زبان‌های اغوز)
شمال غربی (زبان‌های قپچاق)
جنوب شرقی (زبان‌های قارلقی)
ایزو ۵–۶۳۹trk
{{{mapalt2}}}
گستردگی زبان‌های ترکی در نقشه جهان
گستره زبان‌های ترکی
گستره زبان‌های ترکی

زبان‌های تُرکی (به انگلیسی: Turkic Languages) یک خانوادهٔ زبانی شامل ۳۵ زبان می‌باشد.[۱] این خانوادهٔ زبانی به‌عنوان بخشی از خانوادهٔ پیشنهادی زبان‌های آلتایی در نظر گرفته شده بود[۲][۳] ولی امروزه این فرضیه و طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های آلتایی که شامل زبان‌های ترکی، مغولی و تونگوزی بود به‌طور گسترده رد شده‌است،[۴][۵][۶][۷] همچنان که طبقه‌بندی پیشنهادی زبان‌های اورال آلتایی نیز منسوخ شده‌است.[۸][۹] از میان ۳۵ زبان ترکی، ۶ زبان (شامل زبان‌های ترکی استانبولی، ازبکی،ترکی خراسانی ،ترکی آذربایجانی، قزاقی و اویغوری که مجموعاً حدود ۱۷۰ میلیون گویشور دارند[۱۰][۱۱][۱۲]) بیش از ۱۱ میلیون گویشور و ۱۰ زبان بیش از ۱ میلیون گویشور دارند. ۲۵ زبان دیگر همگی کمتر از یک میلیون نفر گویشور دارند و بیشتر آن‌ها در معرض انقراض قرار دارند.

.[۱۳][۱۴][۱۵][۱۶]

این زبان‌ها در منطقهٔ وسیعی از شمال آسیا، شمال و غرب چین تا غرب آسیا، بخش‌هایی از خاورمیانه، سواحل مدیترانه، آسیای مرکزی و اروپای شرقی استفاده می‌شوند. ترکی زبان مادری حدود ۱۷۰ میلیون تن است و با برشمردن گویشوران زبان دوم شمار گویشوران آن نزدیک به ۲۰۰ میلیون تن برآورد شده‌است.[۱۷][۱۸] از این میان، گویشوران زبان ترکی استانبولی نزدیک به ۴۰ درصد همهٔ ترک‌زبانان جهان را در بر می‌گیرند.[۱۹] شاخهٔ زبان‌های اوغوز که بیشترین جمعیت ترک‌زبانان را تشکیل می‌دهد به‌صورت دوطرفه در میان زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ترکی خراسانی، قشقایی، افشاری، ترکمنی، تاتاری کریمه، گاگائوزی و گاگائوزی بالکان دارای اشتراکاتی بوده و تا حدی برای هم قابل‌فهم می‌باشند.[۲۰] کاربرد زبان‌های ترکی در مناطق متفاوت ایران از لحاظ تنوع لهجه‌ها و گروه‌های قومی تنها با منطقهٔ قفقاز قابل مقایسه‌است و تعداد گویشوران این گروه‌های زبانی از چندین هزار نفر همچون خلجی تا جمعیت چند میلیونی ترکی آذربایجانی متفاوت است.[۲۱] میان ترکی و مغولی ارتباط‌هایی دیده می‌شود. در منابع ترکی و مغولیِ اولیه، جز واژگان بین فرهنگی اثری دیده نمی‌شود، ولی در مغولی میانه، لغات معادل وجود دارد. شباهت‌های بسیار میان ترکی و مغولی، نتیجهٔ ارتباط آن‌ها در میانهٔ سدهٔ اول پیش از میلاد است.[۲۲]

دسته‌بندی کلی

در کل شش گروه کلی زبان‌های ترکی وجود دارد که ۳۵ زبان ترکی در این ۶ دسته قرار می‌گیرد:[۲۳][۲۴]

ردیف شاخه تعداد زبان وضعیت گویشوران بومی سیستم نوشتاری اصلی
۱ زبان‌های اوغوز ۸ عادی ۱۰۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر لاتین
۲ زبان‌های قارلقی ۴ عادی ۳۸٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر لاتین
۳ زبان‌های قبچاقی ۱۲ عادی ۳۱٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر لاتین
۴ زبان‌های ترکی سیبری ۹ در خطر انقراض ۸۰۰٬۰۰۰ نفر سیریلیک
۵ زبان‌های اوغور ۱ در خطر انقراض ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر سیریلیک
۶ زبان ارغو ۱ در خطر انقراض ۲۰٬۰۰۰ نفر فارسی
جمع کل زبان‌های ترکی ۳۵ عادی ۱۷۹٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر لاتین

فهرست زبان‌های ترکی

مقالهٔ اصلی: فهرست زبان‌های ترکی

در حال حاضر تنها ۳۵ زبان زنده ترکی وجود دارد که فقط ۵ زبان ترکی بیش از ده میلیون گویشور دارد و فقط ده زبان ترکی بیش از یک میلیون گویشور دارد و ۲۵ زبان ترکی کم‌تر از یک میلیون گویشور بومی دارد.[۲۵] بر اساس اعلام سایت اتنولوگ تا پایان سال ۲۰۱۹ میلادی زبان‌های ترکی بر اساس تعداد گویشور بومی به شرح زیر است:[۲۶][۲۷]

شماره نام شاخه وضعیت شمار گویشوران کشور اصلی سامانه نوشتاری
۱ زبان ترکی استانبولی زبان‌های اوغوز طبیعی ۷۰،۰۰۰،۰۰۰  ترکیه لاتین
۲ زبان ترکی آذربایجانی زبانهای اوغوز طبیعی ۲۵،۰۰۰،۰۰۰ جمهوری آذربایجان و

پرچم ایرانایران

لاتین و فارسی در ایران
۳ زبان ازبکی زبانهای قارلقی طبیعی ۲۷٬۰۰۰٬۰۰۰ ازبکستان لاتین
۴ زبان قزاقی زبان‌های قبچاقی طبیعی ۱۴٬۰۰۰٬۰۰۰  قزاقستان لاتین
۵ زبان اویغوری زبان‌های قارلقی طبیعی ۱۱٬۰۰۰٬۰۰۰  چین فارسی
۶ زبان ترکمنی زبان‌های اوغوز طبیعی ۷٬۰۰۰٬۰۰۰  ترکمنستان لاتین
۷ زبان تاتاری زبان‌های قبچاقی طبیعی ۵٬۵۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۸ زبان قرقیزی زبان‌های قبچاقی طبیعی ۵٬۰۰۰٬۰۰۰  قرقیزستان سیریلیک
۹ زبان باشقیری زبان‌های قبچاقی آسیب‌پذیر ۱٬۵۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۱۰ زبان چوواشی زبان‌های اوغور آسیب‌پذیر ۱٬۲۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۱۱ زبان قشقایی زبان‌های اوغوز طبیعی ۳۰۰٬۰۰۰  ایران فارسی
۱۲ زبان ترکی خراسانی زبان‌های اوغوز آسیب‌پذیر ۱۰٬۰۰۰  ایران فارسی
۱۳ زبان ترکی افشاری زبان‌های اوغوز در معرض خطر شدید ۶۰,۰۰۰  ایران فارسی
۱۴ زبان قره‌قالپاقی زبان‌های قبچاقی طبیعی ۶۵۰٬۰۰۰  ازبکستان لاتین
۱۵ زبان تاتارهای کریمه زبان‌های قبچاقی به شدت در خطر ۶۰۰٬۰۰۰  اوکراین لاتین
۱۶ زبان قموقی زبان‌های قبچاقی آسیب‌پذیر ۴۵۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۱۷ زبان کاراچایی-بالکاری زبان‌های قبچاقی آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۱۸ زبان یاقوتی زبان‌های ترکی سیبری آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۱۹ زبان تووایی زبان‌های ترکی سیبری آسیب‌پذیر ۳۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۲۰ زبان اوروم زبان‌های اوغوز قطعاً در خطر ۲۰۰٬۰۰۰  اوکراین سیریلیک
۲۱ زبان گاگائوزی زبان‌های اوغوز بحرانی ۱۵۰٬۰۰۰  مولدووا لاتین
۲۲ زبان تاتارهای سیبری زبان‌های قبچاقی قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۲۳ زبان نوقایی زبان‌های قبچاقی قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۲۴ زبان سالاری زبان‌های اوغوز آسیب‌پذیر ۷۰٬۰۰۰  چین لاتین
۲۵ زبان آلتای زبان‌های ترکی سیبری به شدت در خطر ۶۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۲۶ زبان خاکاسی زبان‌های ترکی سیبری قطعاً در خطر ۵۰٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۲۷ زبان خلجی زبان‌های ارغو آسیب‌پذیری ۵٬۰۰۰  ایران فارسی
۲۸ زبان آینو زبان‌های قارلقی بحرانی ۶٬۰۰۰  چین فارسی
۲۹ زبان یوغوری غربی زبان‌های ترکی سیبری به شدت در خطر ۵٬۰۰۰  چین لاتین
۳۰ زبان شور زبان‌های ترکی سیبری به شدت در خطر ۳٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۳۱ زبان دولگانی زبان‌های ترکی سیبری قطعاً در خطر ۱٬۰۰۰  روسیه سیریلیک
۳۲ زبان کریمچاقی زبان‌های قبچاقی بحرانی ۲۰۰  اسرائیل الفبای لاتین
۳۳ زبان ترکی ایلی زبان‌های قارلقی به شدت در خطر ۱۰۰  چین سیریلیک
۳۴ زبان توفا زبان‌های ترکی سیبری بحرانی ۱۰۰  روسیه سیریلیک
۳۵ زبان کاراییم زبان‌های قبچاقی بحرانی ۱۰۰  اوکراین سیریلیک
۳۶ زبان چولیمی زبان‌های ترکی سیبری بحرانی ۵۰  روسیه سیریلیک
کل زبان‌های ترکی – طبیعی ۱۸۰٬۰۰۰٬۰۰۰ – –

دستور زبان

این گروه زبان‌ها پیوندی هستند؛ یعنی تکواژها در کنار هم قرار می‌گیرند و واژه را می‌سازند، به‌طوری‌که با جدا کردن پیوندها، تکواژها به‌راحتی قابل شناسایی است.[۲۸] همچنین یکی از مشخصات زبان‌های ترکی هماهنگی آواها است.

گروه‌ها

درصد گویشوران خانواده زبان‌های ترکی‌تبار
ترکی استانبولی
 
 ۴۳٪
ترکی آذربایجانی
 
 ۱۵٪
ازبکی
 
 ۱۴٪
قزاقی
 
 ۷٪
اویغوری
 
 ۶٪
ترکمنی
 
 ۴٪
تاتاری
 
 ۳٪
قرقیزی
 
 ۲٪
سایر
 
 ۶٪
متکلمان خانواده زبان‌های ترکی

در طی مهاجرت‌های بسیار اقوام مختلف ترک، زبان ایشان از همدیگر و نیز زبان‌های مختلف به خصوص زبان‌های ایرانی، عربی و مغولی تأثیراتی گرفته‌است که باعث پیچیدگی تاریخ و سیر تحول این زبان‌ها شده‌است و از لحاظ گروه‌بندی دشواری‌هایی ایجاد نموده‌است. در نتیجه چندین سیستم متفاوت برای دسته‌بندی این زبان‌ها پدید آمده‌است. یکی از رایج‌ترین دسته‌بندی‌های انجام گرفته، زبان‌های ترکی را به شش خانواده تقسیم می‌کند که عبارتند از:[۲۹]

  • خانوادهٔ چوواش (اوغور یا بلغار)
  • خانوادهٔ شمال غربی (قپچاق)
  • خانوادهٔ جنوب غربی (اوغوز)
  • خانوادهٔ جنوب شرقی (قارلق)
  • خانوادهٔ شمال شرقی (سیبری)
  • خانوادهٔ خلجی (آرغو)

تقسیم‌بندی جدول زیر توسط لارس جانسون در سال ۱۹۹۸ انجام شده‌است:[۳۰]

زبان نیاترکی زبان‌های مشترک ترکی جنوب غربی (اوغوز)

منقرض
اوغوز غربی
اوغوز شرقی
اوغوز جنوبی
آرغو آرغو
زبان‌های مشترک ترکی شمال غربی (قپچاق)

منقرض
قپچاق غربی
قپچاق شمالی (ترک‌های ولگا-اورال)
قپچاق جنوبی
زبان‌های مشترک جنوب شرقی (قارلق)

غربی
شرقی
زبان‌های مشترک ترکی شمال شرقی (سیبری) سیبری شمالی
سیبری جنوبی ترکی سایان
ترکی ینیسی
ترکی چولیم
ترکی آلتای[۳۸]
  • آلتای شامل گویش‌های توبا، قوموندا، قو، تلئوت، تلنژیت
اوغور اوغور

هم سنجی واژه‌ها در زبان‌های ترکی‌تبار

خانواده زبان‌های ترکی (به استثنای زبان چوواش و یاکوتی، تووایی، غیره) به‌طور کلی شباهت زیادی به هم دارند.[نیازمند منبع] در جدول زیر برای مقایسه شباهت‌های زبان‌های مختلف ترک تبار با همدیگر آورده شده‌است.

فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
پدر ata ata ata ata ata ata ota ata ata atte ata
مادر ana ana anne/ana ene ana ana ona ana anne ana
پسر o'gul oğul oğul oğul ul/uğıl ul o'gil oghul uol yvăl/Ul oğul
مرد er/erkek ər/erkək er/erkek erkek ir yerkek erkak är er ar har
دختر kyz qız kız gyz qız qιz qiz qiz ky:s χĕr qiz
کس، نفر kişi kişi/nəfər kişi keşe kisi kihi kişi kişi
عروس kelin gəlin gelin geli:n kilen kelin kelin kelin kylyn kilen kelin
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
دل jürek ürək yürek/kalp ýürek yöräk zhürek yurak yüräk süreq izak
خون qan qan kan ga:n qan qan qon qan qa:n jon kan
سر boş baş baş baş baş bas baş bas puš boş
مژک (موی ریز) qyl qıl kıl qyl qıl kyl qil qil kıl hul
چشم köz göz göz göz küz köz ko'z köz kos kör köz
مژه kirpik kirpik kirpik kirpik kerfek kirpik kiprik kirpik kılaman, kirbii hărpăk kirpik
گوش qulqaq qulaq kulak gulak qolaq qulaq quloq qulaq gulka:k χo'lga qulaq
بینی burun burun burun burun borın muryn burun burun munnu
بازو qol qol kol gol qul qol qo'l qol χol qol
دست el(ig) əl el el ili: ala' al
انگشت barmak barmaq parmak barmak barmaq barmoq barmaq barmaq
ناخن tyrnaq dırnaq tırnak dyrnaq tırnaq tιrnaq tirnoq tirnaq tynyraq tirnaq
زانو tiz diz diz dy:z tez tize tizza tiz tüsäχ tiz
(قسمتی از ران) baltyr baldır baldır baldyr baltır baldyr boldyr baldir ballyr
پا adaq ayaq ayak aýaq ayaq ayaq oyoq ataq hadaq
شکم qaryn qarın/qorsaq karın garyn qarın qarιn qorin qor(saq) qaryn χyra'm qarni
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
اسب at at at at at at ot at at ut hat
گاو جوانی که هنوز نزاییده siyir sığır sığir sığır sygyr síır (sıyır) siyιr sigir
سگ yt it it it et iyt it it yt jyda it
ماهی balyq balıq balık balyk balıq balιq baliq beliq balyk pola' baliq
شپش bit bit bit bit bet biyt bit pit byt pyjda
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
خانه ev ev ev öý öy üy uy öy av hev
اتاق otag otağ otağ otaq otaq otoq otu: otag
راه yol yol yol yo:l yul zhol yo'l yol suol sol yol
پل köprüq körpü köprü köpri küpar köpir ko'prik kövrük kürpe
تیر oq ox ok ok uk o'q oq oχ ugu hoq
آتش ot od ateş/od od ut ot Olov ot uot vot hot
خاکستر kül kül kül kül köl kül kul kül kül kö'l kül
آب suv su su su syw suw suv su ui syv su
کشتی kemi gəmi gemi gämi kimä keme kema kim
دریاچه köl göl göl göl kül köl ko'l köl küöl köl
جزیره (آبخوست) atov ada ada ada Utrau aral orol aral ută
خورشید küneş günəş güneş gün Kojaş kün quyosh quyash kün χĕvel kün
ابر bulut bulut bulut bulut bolıt bult bulut bulut bylyt pĕlĕt bulet
ستاره yulduz ulduz yıldız ýyldyz yoldız zhuldιz yulduz yultuz sulus şăltăr yulduz
خاک topraq torpaq toprak toprak tufraq topιraq tuproq tupraq toburaχ tăpra torpaq
تپه töpü təpə tepe depe tübä töbe tepa töbö tüpe
درخت yağac ağac ağaç agaç ağaç ağaš jyvăş hağaç
خدا tenri tanrı tanrı taňry täñre tängri tanara tură
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
دراز uzun uzun uzun uzyn ozın uzιn uzun uzun uhun vărăm
نو، جدید yany yeni yeni yene yaña zhanga yangi yengi sana şĕnĕ
چاق semiz səmiz,kök semiz, şişman semiz simez semiz semiz semiz emis samăr
پُر tolu dolu dolu do:ly tulı tolι to'la toluq toloru tulli tolu
سفید aq aq ak / beyaz ak aq aq oq aq aq
سیاه qara qara kara gara qara qara qora qara χara χura qara
زر، طلا qyzyl qızıl kızıl gyzyl qızıl qızıl qizil qizil kyhyl χĕrlĕ qizil
آسمان kök göy gök gök kük kök Osmon kök küöq kăvak kök
فارسی ترکی قدیم ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی ترکمنی تاتاری قزاقی ازبکی اویغوری یاکوتی چوواش خلجی
یک bir bir bir bir ber bir bir bir bi:r pĕrre bir
دو eki iki iki iki ike yeki ikki ikki ikki ikkĕ eki
چهار törd dört dört dö:rt dürt tört to'rt töt tüört tăvattă tört
هفت yeti yeddi yedi yedi cide zheti yetti yättä sette şiççĕ yete
ده on on on o:n un on o'n on uon vunnă on
صد yüz yüz yüz yü:z yöz zhüz yuz yüz sü:s şĕr yüz

الفبا

برای نگارش زبان‌های مختلف ترکی در طول تاریخ الفباهای مختلف الفبای اورخون، الفبای اویغور، الفبای عربی و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک به کار گرفته شده‌است ولی هم‌اکنون اکثر زبان‌های ترکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند.[۳۹]

الفبای اُرخون نوشته شده بر روی سنگ که هم‌اکنون درشهر قیزیل جمهوری آلتایی روسیه نگهداری می‌شود.
نامه ارغون‌خان پادشاه ایلخانی به فیلیپ چهارم پادشاه فرانسه در قرن ۱۳ میلادی به خط اویغوری
الفبای مشترک لاتین مورد استفاده در سال‌های ۱۹۲۲ تا ۱۹۴۰ میلادی در جمهوریهای ترک‌زبان شوروی و متن‌هایی به زبان‌های مختلف

الفبای اورخون

الفبای اورخون یا الفبای قدیمی ترک، الفبایی بود برگرفته از الفبای سغدی (که خود برگرفته از الفبای آرامی بود) که از قرن ششم میلادی توسط ترکان استفاده می‌شده‌است. این خط شباهت بسیاری به الفبای هون (الفبای مجارهای قدیم) دارد. اولین اثر به خط اُرخون در اواخر قرن ۱۹ در حاشیه رود ینی سی در روسیه پیدا شد و در سال ۱۸۸۹ توسط ویلهلم توماس دانمارکی رمز گشایی شد. در سال‌های بعد آثار بیشتری به این الفبا از جمله در حاشیه رود یدی سو پیدا شد.[۴۰] الفبای اورخون از راست به چپ نوشته می‌شد اما گاهی نیز از بالا به پایین نیز نوشته می‌شده‌است که در این حالت حروف با ۹۰ درجه چرخش مورد استفاده قرار می‌گرفتند.[۴۱]

الفبای اویغور

الفبای اویغوری، الفبایی است که در قرن ۱۲ میلادی توسط ترکان آسیای میانه و به ویژه اویغورها استفاده می‌شد. این خط مانند سایر نوشته‌های کهن بر روی پاپیروس نوشته می‌شده‌است. نوشته‌هایی به این خط بر روی سنگ نبشته‌ها باقی مانده‌است. خط اویغوری از چپ به راست و از بالا به پایین نوشته می‌شده‌است.[۳۹]

الفبای معاصر

تا اوایل دهه دوم قرن بیستم میلادی بیشتر زبان‌های ترکی با الفبای عربی نگارش می‌شدند. اما به دلیل عدم تناسب حروف فارسی (عربی) با این زبان؛ به ویژه برای ۹ مصوت زبان ترکی که تنها سه حرف وجود داشت؛ لذا انگیزه تغییر الفبای ترکی به ذهن روشن‌فکران ترک افتاد از اینرو از سال ۱۹۲۲ تلاش‌هایی برای تغییر الفبا انجام گرفت و در سال ۱۹۲۹ ترکیه و تمام جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی به جز جمهوری چواش، الفبای مورد استفاده خود را از عربی به لاتین تغییر دادند[نیازمند منبع]. در حال حاضر الفبای نوشتاری زبان‌های مختلف ترکی چنین است:

مقایسه الفبای زبان‌های مختلف ترک تبار

در این جدول الفبی زبان‌های مختلف ترکی نمایش داده شده‌اند. با وجود تفاوت ظاهری برخی حروف، تلفظ‌ها تفاوت چندانی ندارند. در سال‌های اخیر تلاشهای زیادی برای ایجاد خط مشترک ترکی صورت گرفته‌است؛ و در نشست الفبا و زبان ادبی مشترک ترکی تصمیم گرفته شد تا جهت ایجاد یکپارچگی فرهنگی در جهان ترک، کشورهای ترک‌زبان جهت گذر به الفبای مشترک وارد عمل شوند.

فارسی ترکی آذربایجانی ترکی استانبولی گاگاووز ترکمنی / تاتاری /قزاقی اویغوری /ازبکی
آ Aa Aa Aa Aa Aa Aa Aa Aa
اَ Əə Ee Ä ä Ä ä Ä ä Ä ä Ee Ee
ب Bb Bb Bb Bb Bb Bb Bb Bb
ج Cc Cc Cc Jj Cc Cc Jj Jj
چ Çç Çç Çç Çç Çç Çç CHch CHch
د Dd Dd Dd Dd Dd Dd Dd Dd
اِ Ee Ee Ee Ee Ee Ee É é Ee
ف Ff Ff Ff Ff Ff Ff Ff Ff
گ Gg Gg Gg Gg Gg Gg Gg Gg
غ Ğğ Ğğ - - Ğğ Ğğ Ghgh G’g’
ه-ح Hh Hh Hh Hh Hh Hh Hh Hh
ایی İi İi İi İi İi-Í í İi-Ï ï Ii Ii
ء کوتاه مثل Earth انگلیسی Iı Iı Iı Yy Iı Iı - -
ژ Jj Jj Jj Ž ž Jj Jj Jj -
ک Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk Kk
ل Ll Ll Ll Ll Ll Ll Ll Ll
م Mm Mm Mm Mm Mm Mm Mm Mm
ن Nn Nn Nn Nn Nn Nn Nn Nn
ن غُنه - - - Ň ň Ň ň Ň ň NGng -
اُ Oo Oo Oo Oo Oo Oo Oo Oo
اُ نرم مثل تلفظ home Öö Öö Öö Öö Öö Öö Öö O'o'
پ Pp Pp Pp Pp Pp Pp Pp Pp
ق Qq - - - Qq Qq Qq Qq
ر Rr Rr Rr Rr Rr Rr Rr Rr
س Ss Ss Ss Ss Ss Ss Ss Ss
ش Şş Şş Şş Şş Şş Şş SHsh SHsh
ت Tt Tt Tt Tt Tt Tt Tt Tt
تس - - Ţ ţ - - - - -
او Uu Uu Uu Uu Uu Uu Uu Uu
او نرم مثل تلفظ bonjur در فرانسه Üü Üü Üü Üü Üü Üü Üü Üü
و Vv Vv Vv Ww Vv-Ww Vv-Ww Ww Vv
خ Xx - - - Xx Xx Xx Xx
ی Yy Yy Yy Ýý Yy Yy Yy Yy
ز Zz Zz Zz Zz Zz Zz Zz Zz

فهرست گویشوران بر اساس کشور

کشورهایی که بیش‌ترین گویشور به زبان‌های ترکی را دارند به شرح زیر است:[۴۵][۴۶]

شماره کشور گویشوران
(میلیون) 		زبان‌های
اصلی
۱  ترکیه ۵۵–۶۵ زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۲  ازبکستان ۲۵–۳۰ زبان ازبکی - زبان قزاقی
۳  ایران ۲۵-۲۰ زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی خراسانی - زبان قشقایی - زبان افشاری
۴  قزاقستان ۱۳–۱۴ زبان قزاقی - زبان ازبکی
۵  چین ۱۰–۱۲ زبان اویغوری - زبان قزاقی
۶  جمهوری آذربایجان ۹–۱۰ زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۷  روسیه ۹–۱۰ زبان تاتاری - زبان باشقیری - زبان یاقوتی
۸  قرقیزستان ۵٫۵–۶ زبان قرقیزی - زبان ازبکی
۹  ترکمنستان ۴٫۵–۵ زبان ترکمنی - زبان ازبکی
۱۰  اتحادیه اروپا align=center|۴–۵ زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۱  افغانستان ۳–۴ زبان ازبکی - زبان ترکمنی
۱۲  عراق ۱–۲ زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
۱۳  تاجیکستان ۱–۱٫۵ زبان ازبکی - زبان قرقیزی
۱۴  ایالات متحده آمریکا ۰٫۵–۱ زبان ترکی استانبولی - زبان ترکی آذربایجانی
۱۵  سوریه ۰٫۵–۱ زبان ترکی آذربایجانی - زبان ترکی استانبولی
- سایر جهان ۰٫۵–۱ –
کل زبان‌های ترکی ۱۷۰–۱۸۰ –

زبان‌های ترکی در خطر انقراض و نابودی

زبان درخطر به زبانی گفته می‌شود که در معرض نابودی باشد. تعداد گویشوران یک زبان درخطر به‌طور لزوم کم نیست، بلکه حتی اگر تعداد آن‌ها طی مدت به نسبت کوتاهی در حال کاهش شدید بوده باشد، باز با آن به سان زبان درخطر برخورد می‌شود.

از ۳۵ زبان ترکی، ۲۵ زبان در خطر انقراض و نابودی دسته‌بندی شده‌اند:[۴۷][۴۸]

شماره نام وضعیت گویشوران کشور اصلی
۱ زبان باشقیری آسیب‌پذیر ۱٬۵۰۰٬۰۰۰  روسیه
۲ زبان چوواشی آسیب‌پذیر ۱٬۲۰۰٬۰۰۰  روسیه
۳ زبان ترکی خراسانی آسیب‌پذیر ۱٬۰۰۰٬۰۰۰  ایران
۴ زبان ترکی افشاری در معرض خطر شدید ۶۰۰,۰۰۰  ایران
۵ زبان تاتارهای کریمه به شدت در خطر ۶۰۰٬۰۰۰  اوکراین
۶ زبان قموقی آسیب‌پذیر ۴۵۰٬۰۰۰  روسیه
۷ زبان یاقوتی آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰  روسیه
۸ زبان کاراچایی-بالکاری آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰  روسیه
۹ زبان تووایی آسیب‌پذیر ۳۰۰٬۰۰۰  روسیه
۱۰ زبان اوروم قطعاً در خطر ۲۰۰٬۰۰۰  اوکراین
۱۱ زبان گاگائوزی بحرانی ۱۵۰٬۰۰۰  مولدووا
۱۲ زبان تاتارهای سیبری قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰  روسیه
۱۳ زبان نوقایی قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰  روسیه
۱۴ زبان سالاری آسیب‌پذیر ۷۰٬۰۰۰  چین
۱۵ زبان آلتای به شدت در خطر ۶۰٬۰۰۰  روسیه
۱۶ زبان خاکاسی قطعاً در خطر ۵۰٬۰۰۰  روسیه
۱۷ زبان خلجی آسیب‌پذیر ۲۰٬۰۰۰  ایران
۱۸ زبان آینو بحرانی ۶٬۰۰۰  چین
۱۹ زبان یوغوری غربی به شدت در خطر ۵٬۰۰۰  چین
۲۰ زبان شور به شدت در خطر ۳٬۰۰۰  روسیه
۲۱ زبان دولگانی قطعاً در خطر ۱٬۰۰۰  روسیه
۲۲ زبان کریمچاقی بحرانی ۲۰۰  اسرائیل
۲۳ زبان توفا بحرانی ۱۰۰  روسیه
۲۴ زبان کاراییم بحرانی ۱۰۰  اوکراین
۲۵ زبان ترکی ایلی به شدت در خطر ۱۰۰  چین
۲۶ زبان چولیمی بحرانی ۵۰  روسیه

روسیه

۱۵ زبان از خانواده زبان‌های ترکی در روسیه در فهرست زبان‌های در خطر (en:Lists of endangered languages) و در معرض انقراض و نابودی کامل هستند:

  1. زبان آلتای (en:Altai language) / (en:Northern Altay language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۵۵٬۷۲۰ نفر
  2. زبان تاتارهای بارابا (en:Baraba Tatar language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۸٬۰۰۰ نفر
  3. زبان تاتارهای سیبری (en:Siberian Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱۰۰٬۰۰۰ نفر
  4. زبان باشقیری (en:Bashkir language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ نفر
  5. زبان چولیمی (en:Chulym language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۴۴ نفر
  6. زبان چوواشی (en:Chuvash language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۱٬۰۴۲٬۹۸۹ نفر
  7. زبان دولگانی (en:Dolgan language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۱٬۱۰۰ نفر
  8. زبان کاراچایی-بالکاری (en:Karachay-Balkar language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۳۱۰٬۰۰۰ نفر
  9. زبان خاکاسی (en:Khakas language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۴۳٬۰۰۰ نفر
  10. زبان قموقی (en:Kumyk language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر
  11. زبان نوقایی (en:Nogai language) / (en:Yurt Tatar language) - به‌طور قطع در معرض خطر قطعاً در خطر - گویش وران ۸۷٬۰۰۰ نفر
  12. زبان شور (en:Shor language) - به شدت در معرض خطر به شدت در خطر - گویش وران ۲٬۸۰۰ نفر
  13. زبان توفا (en:Tofa language) - به‌طور بحرانی در معرض خطر بحرانی - گویش وران ۹۳ نفر
  14. زبان تووایی (en:Tuvan language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۲۸۰٬۰۰۰ نفر
  15. زبان یاقوتی (en:Yakut language) - آسیب‌پذیر آسیب‌پذیر - گویش وران ۴۵۰٬۰۰۰ نفر[۴۹][۵۰][۵۱][۵۲]
شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان باشقیری آسیب‌پذیر ۱٬۵۰۰٬۰۰۰
۲ زبان چوواشی آسیب‌پذیر ۱٬۲۰۰٬۰۰۰
۳ زبان قموقی آسیب‌پذیر ۴۵۰٬۰۰۰
۴ زبان یاقوتی آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰
۵ زبان کاراچایی-بالکاری آسیب‌پذیر ۴۰۰٬۰۰۰
۶ زبان تووایی آسیب‌پذیر ۳۰۰٬۰۰۰
۷ زبان تاتارهای سیبری قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰
۸ زبان نوقایی قطعاً در خطر ۱۰۰٬۰۰۰
۹ زبان آلتای به شدت در خطر ۶۰٬۰۰۰
۱۰ زبان خاکاسی قطعاً در خطر ۵۰٬۰۰۰
۱۱ زبان شور به شدت در خطر ۳٬۰۰۰
۱۲ زبان دولگانی قطعاً در خطر ۱٬۰۰۰
۱۳ زبان توفا بحرانی ۱۰۰
۱۴ زبان چولیمی بحرانی ۵۰

اوکراین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اوکراین می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان اوروم قطعاً در خطر ۲۰۰٬۰۰۰

چین

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۴ زبان در چین می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان سالاری آسیب‌پذیر ۷۰٬۰۰۰
۲ زبان آینو بحرانی ۶٬۰۰۰
۳ زبان یوغوری غربی به شدت در خطر ۵٬۰۰۰
۴ زبان ترکی ایلی به شدت در خطر ۱۰۰

زبان اویغوری

بعد از انقراض زبان جغتایی، زبان اویغوری و زبان ازبکی در مناطقی که زبان جغتایی صحبت می‌شد، توسعه پیدا کردند. امروزه زبان اویغوری در نتیجه ریشه گرفتن از زبان جغتایی، شامل وام واژه‌های فراوانی از زبان فارسی است.[۵۳]

زبان سالاری

یکی از زبان‌های ترکی و از شاخه اغوز است که حدود هفتاد هزار تن گویشور دارد. بیشتر سالارها در استان‌های گانسو و چینگ‌های در کشور چین زندگی می‌کنند. زبان سالار به دو گروه بزرگ گویشی تقسیم می‌شود. این انشعاب از آن جا سرچشمه گرفته‌است که یکی از شاخه‌های گویشی از زبان‌های تبتی و چینی و شاخه دیگر از زبان‌های اویغوری و قزاقی تأثیر پذیرفته‌است. فقط یک سوم جمعیت قوم سالار به زبان سالاری تکلم می‌کنند که به ترکمنی شبیه است. بخش دیگر نیز به زبان تبتی و تعداد بیشتر آنان به زبان چینی صحبت می‌کنند. زبان امروزی سالار تأثیر زیادی از زبان‌های همسایه چینی و تبتی گرفته‌است. در پایان باید گفت که زبان سالار صورت مکتوب ندارد. به این خاطر مردم سالار، به عنوان زبان نوشتاری خود اویغوری را برگزیده بودند.

ایران

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان ترکی خراسانی آسیب‌پذیر ۱٬۰۰۰٬۰۰۰
۲ زبان خلجی آسیب‌پذیر ۲۰٬۰۰۰
۳ زبان ترکی افشاری در معرض خطر شدید ۶۰۰,۰۰۰

ترکی خراسانی

سازمان یونسکو از زبان‌های در معرض خطر جهان یا منسوخ شده، اطلسی تهیه کرده‌است که به صورت آنلاین و به کمک نقشه‌های گوگل قابل مشاهده است. در این لیست، برای کشور ایران ۲۵ زبان در معرض خطر نشان داده شده‌است که ترکی خراسانی یکی از این زبان‌ها است و با عنوان زبان آسیب‌پذیر (آسیب‌پذیر) از آن یاد شده‌است.[۵۴][۵۵] این زبان بیشتر در استان خراسان شمالی صحبت می‌شود ولی در استانهای خراسان رضوی و گلستان هم گویشور دارد. بیشتر کسانی که به زبان ترکی خراسانی سخن می‌گویند به زبان فارسی نیز مسلط هستند. نابودی تدریجی زبان ترکی خراسانی در شمال و مرکز خراسان رخ داده‌است.

ترکی قشقایی

زبان ترکی قشقایی یکی از لهجه‌های شاخه جنوب غربی زبان ترکی است که قشقایی‌ها بدان تکلم می‌کنند.[۵۶] در واژگان قشقایی تأثیر زبان فارسی مشخص است، در متون جمع‌آوری شده توسط دوئرفر و همکارانش از فیروزآباد دخیل‌های فراوان عربی دیده می‌شود. واژگان حکومتی و نظامی مانند پاسبان، پیکان و شاه بیشتر از فارسی وارد این زبان شده‌اند. قاموس دینی بیشتر ریشه عربی دارد اما از فارسی وارد این زبان شده‌اند و ویژگی‌های فارسی‌شان را حفظ کرده‌اند. واژگان پزشکی نیز تحت تأثیر فارسی است مانند بیمار، درد و دارو.[۵۷] بنا به یک پژوهش، در فیروزآباد قشقایی‌ها در همه سنین از زبان مادری در حوزه‌های دوستانه و خانوادگی استفاده می‌نمایند، اما در شیراز افراد زیر بیست سال خانواده‌های ترک‌زبان تمایل چندانی به استفاده از زبان مادری ندارند. در شیراز در حوزه‌های مختلف زبان غالب فارسی است و در موقعیت‌های غیررسمی در بعضی از مواقع زبان مادری استفاده می‌شود در صورتی که در فیروزآباد در شرایط مشابه ترکی ترجیح داده می‌شود. ترکی در شیراز به شدت تحت تأثیر فارسی است. زبان قشقایی در میان جوانان به تدریج در حال از دست دادن کاربری‌اش است.[۵۸]

زبان خلجی

نشانه‌هایی تاریخی نشان می‌دهد که خلج‌ها احتمال دارد در اصل مردمی آریایی‌نژاد و گروهی از سکاها بوده‌اند که در آسیای میانه ترک‌زبان شده‌اند.[۵۹] مردم خلج از نظر فرهنگی ایرانی محسوب می‌شوند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید خلجی‌ها به فارسی داده‌است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.[۶۰] بر اساس آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.[۶۱]

زبان ترکی افشاری

دو ایل بزرگ افشار و بچاقچی در استان کرمان ساکن هستند و به زبان ترکی افشاری تکلم میکنند، این دو ایل در دوران صفویه، افشاریه و قاجاریه از آناتولی، آذربایجان، خراسان و فارس به کرمان مهاجرت کرده‌اند، متاسفانه زبان ترکی افشاری در معرض خطر شدید قرار دارد و والدین به فرزاندانشان این زبان را آموزش نمی‌دهند و اکثر افرادی که متولد دهه ۸۰ به بعد هستند نمی‌توانتد به زبان مادری تکلم کنند.[۶۲]

مولداوی

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در مولداوی می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان گاگائوزی بحرانی ۱۵۰٬۰۰۰

اسرائیل

از ۲۵ زبان ترکی در خطر نابودی ۱ زبان در اسرائیل می‌باشد:

شماره نام وضعیت گویشوران
۱ زبان کریمچاقی بحرانی 200

عراق

اگرچه برخی از آن‌ها قادر به حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق به سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند.[۶۳] بسیاری از فرزندان امروزی اولین دوره مهاجران ترکمن در داخل مردم محلی عرب جذب شده‌اند.[۶۴] در سال ۱۹۵۷ در آخرین سرشماری قابل اعتماد به رسمیت شناخته شدند، ولی بعد از آن با سیاست‌های عرب‌سازی مواجه شدند. حزب بعث مواجه شدند.[۶۵] زبان رسمی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین می‌باشد.[۶۶][۶۷] به‌طور عموم ترکمن‌های عراق «ترکمان»، «ترکمنان»، «ترکمانان» یا «ترکمن» نامیده می‌شوند[۶۸] و نباید آنان را با کسانی که به زبان ترکمنی در ترکمنستان تکلم می‌کنند، یکسان دانست.[۶۹]

زبان‌های ترکی منقرض‌شده

شماره نام زمان انقراض
- نیاترکی زبان بازسازی‌شده
۱ ترکی باستان قرن ۸
۲ ترکی آناتولیایی باستان قرن ۱۱
۳ پچنگی قرن ۱۲
۴ ترکی اورخونی قرن ۱۳
۵ خزر قرن ۱۳
۶ اویغوری باستان قرن ۱۴
۷ خوارزمی قرن ۱۴
۸ بولغاری قرن ۱۴
۹ ترکی میانه قرن ۱۵
۱۰ قبچاق قرن ۱۷
۱۱ کومی ۱۷۷۰
۱۲ تاتاری باستان قرن ۱۹
۱۳ قبچاق فرغانه دهه ۱۹۲۰
۱۴ جغتایی ۱۹۲۱
۱۵ ترکی عثمانی ۱۹۲۸
۱۶ فویو قرقیز قرن ۲۰
۱۷ دوخان قرن ۲۱
۱۸ سلجوقی ۲۰۱۳

گویش‌های مشهور زبان‌های ترکی

شماره گئیش زبان مادر
۱ گویش روملی زبان ترکی استانبولی
۲ گویش قبرسی زبان ترکی استانبولی
۳ گویش افشاری زبان ترکی آذربایجانی
۴ گویش سنقری زبان ترکی آذربایجانی
۵ گویش لوپ زبان اویغوری
۶ گویش تاتارهای بارابا زبان تاتارهای سیبری

جستارهای وابسته

منابع

  1. ↑ Dybo A.V. , "Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks", Moskow, 2007, p. 766, [۱] بایگانی‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۰۵ توسط Wayback Machine (In Russian)
  2. ↑ Gordon, Raymond G. , Jr. (ed.) (2005). "Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic". Retrieved 2007-03-18. {{cite web}}: |author= has generic name (help)نگهداری یادکرد:نام‌های متعدد:فهرست نویسندگان (link)
  3. ↑ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World, Third Edition. Routledge, an imprint of Taylor & Francis Books Ltd. ISBN 978-0-415-25004-7. {{cite book}}: Unknown parameter |month= ignored (help)
  4. ↑ "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
  5. ↑ "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
  6. ↑ Georg et al. 1999: 73-74
  7. ↑ "...[T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" and "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages--a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent", Asya Pereltsvaig, Languages of the World, An Introduction (2012, Cambridge) has a good discussion of the Altaic hypothesis (pp. 211-216).
  8. ↑ "Uralic languages" (به انگلیسی). Retrieved 2018-04-30.
  9. ↑ cf. e.g. Georg et al. 1999
  10. ↑ Johanson, Lars (2021), Turkic, Cambridge University Press, ISBN 978-1-00-903821-8, Turkish is the largest and most vigorous Turkic language, spoken by over 80 million people, a third of the total number of Turkic-speakers... Turkish is a recognized regional minority language in North Macedonia, Kosovo, Romania, and Iraq.
  11. ↑ "Redirected". Ethnologue (به انگلیسی). 2019-11-19. Retrieved 2022-05-01.
  12. ↑ «Kazakh». Ethnologue. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۵-۰۱.
  13. ↑ https://www.ethnologue.com/
  14. ↑ https://glottolog.org/
  15. ↑ "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
  16. ↑ "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
  17. ↑ «Türkçeyi kaç kişi konuşuyor? - ZAMAN». web.archive.org. ۲۰۱۴-۰۱-۱۶. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
  18. ↑ «People Groups | Joshua Project». joshuaproject.net. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۳-۱۴.
  19. ↑ «Kenneth, Katzner. Languages of the World, صفحه هجده، بخش زبانهای آلتایی».
  20. ↑ "Language Materials Project: Turkish". UCLA International Institute, Center for World Languages. 2007. Archived from the original on 11 October 2007. Retrieved 2007-04-26. {{cite web}}: Unknown parameter |month= ignored (help)
  21. ↑ TURKIC LANGUAGES OF PERSIA
  22. ↑ Concise Encyclopedia of Languages of the World, Keith Brown & Sarah Ogilvie, p. 31
  23. ↑ https://www.ethnologue.com/
  24. ↑ https://glottolog.org/
  25. ↑ Dybo A.V. , Chronology of Türkic languages and linguistic contacts of early Türks, Moscow, 2007, p. 766, "Archived copy" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2005-03-11. Retrieved 2005-03-11.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link) (In Russian)
  26. ↑ https://www.ethnologue.com/
  27. ↑ https://glottolog.org/
  28. ↑ The Turkic Languages, Lars Johanson & Eva A. Csato, p. 35
  29. ↑ «turcologica». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
  30. ↑ Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. [۲] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
  31. ↑ Khalaj is surrounded by Oghuz languages, but exhibits a number of features that classify it as non-Oghuz.
  32. ↑ Crimean Tatar and Urum are historically Kipchak languages, but have been heavily influenced by Oghuz languages.
  33. ↑ Tura, Baraba, Tomsk, Tümen, Ishim, Irtysh, Tobol, Tara, etc. are partly of different origin (Johanson 1998) [۳] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
  34. ↑ «Of Altai Turkic origin, but recently closer to Kazakh (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
  35. ↑ «Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
  36. ↑ Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [۴] بایگانی‌شده در ۸ آوریل ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine
  37. ↑ Aini contains a very large Persian vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a cryptolect.
  38. ↑ «Some dialects are close to Kirghiz (Johanson 1998)». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ آوریل ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۹ اوت ۲۰۱۰.
  39. ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ http://en.wikipedia.org/wiki/Kazakh_alphabet#Latin
  40. ↑ دنیس سینیور-ترکی قدیم-تاریخ تمدن آسیای مرکزی صفحه ۳۳۳–۳۳۱
  41. ↑ Orkhon alphabet
  42. ↑ الفبای عربی نیز استفاده می‌شود
  43. ↑ علی‌رغم تصریح قانون اساسی روسیه مبنی بر ممنوع بودن هرگونه الفبا به جز الفبای سیریلیک جمهوری تاتارستان از الفبای لاتین استفاده می‌کنند.
  44. ↑ در حال تغییر به الفبای لاتین
  45. ↑ https://www.ethnologue.com/
  46. ↑ https://glottolog.org/
  47. ↑ "UNESCO Atlas of the World's Languages in danger".
  48. ↑ "Atlas of languages in danger | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization".
  49. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/index.php?hl=en&page=atlasmap#
  50. ↑ http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/
  51. ↑ https://www.ethnologue.com/country/RU/languages
  52. ↑ https://www.britannica.com/place/Russia/Mixed-and-deciduous-forest#ref422354
  53. ↑ Badīʻī, Nādira (1997), Farhang-i wāžahā-i fārsī dar zabān-i ūyġūrī-i Čīn, Tehran: Bunyād-i Nīšābūr, p. 57
  54. ↑ http://www.unesco.org/languages-atlas/
  55. ↑ https://teknopedia.ac.id/wiki/List_of_endangered_languages_in_Asia#Iran
  56. ↑ Ethnologue report for language code: qxq
  57. ↑ Michael Knüppel، دانشنامه ایرانیکا.
  58. ↑ حسین‌آبادی، «زوال تدریجی گویش ترکی قشقایی»، گویش‌شناسی، ۵۸.
  59. ↑ Bosworth, C.E. ; Doerfer, G. «K̲H̲alad̲j̲.» Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 04 November 2008 <http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0485[پیوند مرده]>
  60. ↑ * Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl. p.۱۶۵
  61. ↑ Ethnologue report for Iran
  62. ↑ سیری در تاریخ، فرهنگ و زبان ترکان کرمان، اصغر پورمراد.
  63. ↑ Helen Chapin Metz and the Federal Research Division of the Library of Congress. Iraq: A Country Study, p. 86.
  64. ↑ (Taylor 2004، 30).
  65. ↑ (Anderson و Stansfield 2009، 43).
  66. ↑ Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı. "Declaration of Principles of the (Iraqi?) Turkman Congress". Archived from the original on 8 March 2012. Retrieved 2011-11-25.
  67. ↑ Nissman, David (5 March 1999), "The Iraqi Turkomans: Who They Are and What They Want", Iraq Report, Radio Free Europe/Radio Liberty, 2 (9)
  68. ↑ Central Intelligence Agency. "The World Factbook: Iraq". Archived from the original on 24 December 2018. Retrieved 2011-11-29.
  69. ↑ (Johanson ۲۰۰۹، ۱۱۱۶).

پیوند به بیرون

Pusat Layanan

UNIVERSITAS TEKNOKRAT INDONESIA | ASEAN's Best Private University
Jl. ZA. Pagar Alam No.9 -11, Labuhan Ratu, Kec. Kedaton, Kota Bandar Lampung, Lampung 35132
Phone: (0721) 702022
Email: pmb@teknokrat.ac.id