Technopedia Center
PMB University Brochure
Faculty of Engineering and Computer Science
S1 Informatics S1 Information Systems S1 Information Technology S1 Computer Engineering S1 Electrical Engineering S1 Civil Engineering

faculty of Economics and Business
S1 Management S1 Accountancy

Faculty of Letters and Educational Sciences
S1 English literature S1 English language education S1 Mathematics education S1 Sports Education
teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia

teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
teknopedia
url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url url
  2. Weltenzyklopädie
  3. فهرست وزیران اعظم ایران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
فهرست وزیران اعظم ایران - ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از صدراعظم ایران)

در این صفحه، فهرستی از وزیران دولت‌های حاکم بر تمام یا بخشی از ایران تا پیش از انقلاب مشروطه ارائه شده‌است. این مقام همسنگ بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرمَذار) در دیوانسالاری ساسانی بوده‌است. اغلب؛ وزیر از سوی فرمانروای وقت (خلیفه، امیر، سلطان، ایلخان یا شاه) برگزیده می‌شده‌است که نام این فرمانروایان نیز در این فهرست گنجانده شده‌است. نام این سمت در دوره‌های گوناگون تاریخ به صورت «بزرگ فَرمَدار»، «وزیر»، «صاحب‌دیوان»، «وزیر دیوان اعلیٰ»، «وزیر اعظم» و «صدر اعظم» آمده‌است. گاهی دو یا چند تن عهده‌دار وزارت یک فرمانروا بوده‌اند که در آن صورت نام آن‌ها در یک سطر آورده شده‌است. همچنین گهگاه، مقامی کشوری، بالاتر از وزیر وجود داشته‌است که در آن صورت کوشیده شده تا نام آن سمت و دارندگانش نیز ارائه شود. در این فهرست کوشیده شده تا جای ممکن، نام‌ها به صورت کامل (شامل لقب، کنیه، نام کوچک، نسب و نسبت) آورده شود.

آخرین صدراعظم تاریخ ایران نصرالله مشیرالدوله است که از سال ۱۹۰۶ تا ۱۹۰۷ فعالیت کرد که با وقوع انقلاب مشروطه در سال ۱۹۰۶ م (۱۲۸۵ ه.خ) این پست با تغییرات کلی به مقام نخست‌وزیری تغییر کرد.[۱]

هخامنشیان

هخامنشیان
ترتیب عهده‌دار سمت شاهنشاه
۱ باگواس اردشیر سوم
اردشیر چهارم
داریوش سوم

سلوکیان

ساسانیان

همچنین ببینید: وزرگ فرمذار § فهرست وزرگ فرمذاران ساسانی
ساسانیان
ترتیب عهده‌دار سمت شاهنشاه
بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار)[الف]
۱ ابرسام اردشیر یکم
۲ خسرو یزدگرد یزدگرد یکم
۳ مهرنرسه یزدگرد یکم
بهرام پنجم
۴ سورن پهلو بهرام پنجم
دستور[۲]
۵ گستهم (ویستهم)[۳] بهرام پنجم
بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار)
(۳) مهرنرسه یزدگرد دوم[ب][۴]
وزیر[پ]
۶ سوخرا[۵] بلاش
۷ بُرزمِهر (دادبُرزمِهر، بزرگمهر)[۶][ت] قباد یکم
بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار)
۸ ایزدگشنسب خسرو انوشیروان
نخست‌وزیر[ث][۸]
۹ وِندویه[۹] خسرو پرویز
وزیر[ج]
۱۰ پیروزخسرو (فیروزان) یا زادفرخ[۱۰] قباد دوم (شیرویه)
بزرگ فَرمَدار (وُزُرگ فرَمَذار)
۱۱ ماه‌آذر گشنسپ (ماه‌آذر جُشنَس) یا پیروزخسرو (فیروزان)[۱۱] اردشیر سوم
۱۲ فرخ‌هرمزد[چ][۱۲] بوراندخت
وزیر[ح]
۱۳ فرخزاد[۱۳] یزدگرد سوم

امویان (۴۰–۱۳۲ ه‍.ق)

در زمان امویان مقام وزیر وجود نداشته‌است؛ ولی افرادی با عنوان کاتب (دبیر) عهده‌دار ادارهٔ امور بودند.[پانویس ۱]

عباسیان (۱۳۲–۶۵۶ ه‍.ق)

اگر چه از آغاز دورهٔ عباسی عنوان وزیر کاربرد داشته‌است؛ ولی رخدادنگاران نخستین بار رسماً از نامزدی ابوعبدالله یعقوب بن داود به مقام وزارت سخن به میان آورده‌اند.[۱۴]

تسلط بوییان بر بغداد

پایان تسلط بوییان بر بغداد

وقفه

وقفه[پانویس ۲۳]

صفاریان (۲۴۷–۳۹۳ ه‍.ق)

دبیر

وزیر

سامانیان (۲۶۱–۳۹۵ ه‍.ق)

دبیر (کاتب)[پانویس ۲۶]

وزیر[پانویس ۲۸]

زیاریان (۳۱۶–۴۸۳ ه‍.ق)

بوییان (۳۲۰–۴۴۸ ه‍.ق)

شیراز

وقفه

وقفه (برای مدتی کوتاه فرزندان عزالدوله در شیراز به قدرت می‌رسند)

در ۴۰۹ ه‍.ق سلطان‌الدوله پناه‌خسرو وزارت را از ابوالقاسم جعفر ابن فسانجس می‌گیرد و به ابوغالب حسن بن منصور سیرافی می‌دهد. در همان سال ۴۰۹ ه‍.ق سلطان‌الدوله پناه‌خسرو شیراز را به مقصد بغداد ترک می‌کند تا نظم و آرامش را در عراق برقرار کند؛ ولی در ۴۱۱ ه‍.ق بغداد را از کف می‌دهد برادرش مشرف‌الدوله حسن فرمانروای بغداد می‌گردد. این دو برادر قرار می‌گذارند که هیچ‌کدام ابن سهلان را به وزیری برنگزینند؛ ولی سلطان‌الدوله پناه‌خسرو در ذیحجهٔ ۴۱۱ ه‍.ق در شوشتر (در راه بازگشت از بغداد) ابن سهلان را به وزارت برمی‌گزیند و مأمور تصرف بغداد می‌کند. ابن سهلان در همان ذیحجه با سپاهیان مشرف‌الدوله حسن درگیر می‌شود؛ ولی شکست می‌خورد.

بغداد

وقفه (شرف‌الدوله امیر شیراز، بر بغداد نیز مسلط می‌شود)

با کشته شدن صمصام‌الدوله مرزبان برای مدتی کوتاه فرزندان عزالدوله بختیار در شیراز به قدرت می‌رسند؛ ولی به‌زودی بهاءالدوله پیروزخوارشاذ بر شیراز دست می‌یابد و در همان شهر اقامت می‌گزیند.

وقفه (با مرگ بهاءالدوله، سلطان‌الدوله از ۴۰۳ تا ذیحجهٔ ۴۱۱ ه‍.ق امیر شیراز و بغداد می‌شود؛ ولی سرانجام بغداد را از دست می‌دهد و صرفاً امیر شیراز باقی می‌ماند)

وقفه (ابوکالیجار امیر شیراز، بر بغداد نیز مسلط می‌شود)

ری

همدان

وقفه

غزنویان (۳۶۶–۵۸۳ ه‍.ق)

۳ سال وقفه (وزیری برگزیده نشد)

سلجوقیان (۴۲۹–۵۹۰ ه‍.ق)

با درگذشت محمد تَپَر، میان برادر او «احمد سنجر» و پسر محمد تپر یعنی «محمود دوم سلجوقی» اختلاف و جنگ رخ داد که به پیروزی احمد سنجر انجامید؛ ولی او برادرزاده‌اش را از میان برنداشت بلکه وی را فرمانروای عراق عجم (به پایتختی همدان) نمود. در ۵۴۸ ه‍.ق سلطان سنجر اسیر غزان گشت و بزرگان دولت او سلیمان‌شاه سلجوقی را به سلطنت برداشتند. سلیمان‌شاه نتوانست قدرت را حفظ کند و در ۵۴۹ ه‍.ق از قدرت کنار رفت. در ۵۵۱ ه‍.ق سلطان سنجر آزاد شد؛ ولی سال بعد در گذشت. او پسری نداشت و از همین رو خواهرزاده‌اش «خاقان محمود» را به جانشینی خود نامزد کرده بود؛ ولی پس از درگذشت سلطان سنجر، خاقان محمود نتوانست قدرت را حفظ کند و به دست «مؤیّد آی‌اَبه» کور شد و دوباره فرزندان محمد تپر فرمانروایان اصلی سلجوقی شدند.

خراسان

سلجوقیان عراق

خوارزمشاهان (انوشتگینیان) (۴۹۱–۶۲۸ ه‍.ق)

وقفه (سلطان علاءالدین محمد پس از برکناری محمد بن صالح وزیر دیگری انتخاب نکرد، بلکه برای اولین بار این مسئولیت را به ۶ تن از درباریان محول کرد، که عبارت بودند از: «نظام‌الدین کاتب انشاء»، «مجیرالملک تاج‌الدین ابوالقاسم المعتز خوارزمی» (فرزند «مجیرالدین طاهر بن عمر [یا عمر بن سعد] خوارزمی»)، «امیر ضیاءالدین بیابانکی»، «شمس‌الدین کلابادی»، «تاج‌الدین علی بن ابی‌المعالی کریم‌الشرق نیشابوری»، «مجدالدین شریف محمد نسوی»)

سَلغُریان (اتابکان فارس) (۵۴۳–۶۸۶ ه‍.ق)

مغولان

اُلُغ‌بیتِکچی

ایلخانان (۶۵۴–۷۵۹ ه‍.ق)

اُلُغ‌بیتِکچی

صاحب‌دیوان

وزیر

صاحب‌دیوان

وزیر[د]

ایلخانان مورد حمایت جلایریان

آل اینجو (۷۲۵–۷۵۸ ه‍.ق)

مظفریان (۷۱۸–۷۹۵ ه‍.ق)

تصرف شیراز به دست قطب‌الدین شاه محمود مظفری به کمک جلایریان (۷۶۵–۷۶۷ ه‍.ق)[پانویس ۹۰]

تیموریان (۷۷۱–۹۱۳ ه‍.ق)

این بخش نیازمند پژوهش و ویرایش بیشتر می‌باشد.

قراقویونلوها (بارانیان) (۷۸۰–۸۷۴ ه‍.ق)

آق‌قویونلوها (بایندران) (۷۸۰–۹۰۸ ه‍.ق)

وزیر

وزیر

صفویان (۹۰۷–۱۱۴۸ ه‍.ق)

وکیل

وکیل نفس نفیس همایون

وزیر

وزیر دیوان اعلیٰ

وکیل و وزیر
وزیر دیوان اعلیٰ

وزیر دیوان اعلیٰ[پانویس ۱۲۱]

وکیل و وزیر دیوان اعلیٰ

وزیر دیوان اعلیٰ

وکیل

وکیل دیوان اعلیٰ

وقفه

وکیل دیوان اعلیٰ

وزیر اعظم (اعتمادالدوله)
وزیر اعظم (اعتمادالدوله)
وکیل

وکیل (عهده‌دار مُهر وکالت)

برافتادن مقام وکیل تا سقوط اصفهان

وزیر اعظم (اعتمادالدوله)
وزیر اعظم (اعتمادالدوله)

وقفه[پانویس ۱۲۹]

وقفه (تا ۲ سال کسی به عنوان وزیر اعظم برگزیده نشد)

وکیل

وکیل دیوان

وکیل‌الدوله

نایب‌السلطنه

وزیر اعظم (اعتمادالدوله)

هوتکیان (افغانان) (۱۱۳۵–۱۱۴۲ ه‍.ق)

افشاریان (۱۱۴۸–۱۲۱۰ ه‍.ق)

نایب‌السلطنه[پانویس ۱۴۰]
وزیر
وقفه (برکناری شاهرخ شاه و به قدرت رسیدن شاه سلیمان دوم)
نایب‌السلطنه
وقفه (گریز یوسف‌علی خان جلایر از مشهد و تصرف آن توسط امیر علم خان خزیمه، سپس تصرف مشهد توسط احمد شاه درانی و کشته شدن امیر علم خان خزیمه)
نایب‌السلطنه
وزیر

صفویان (دور دوم) (۱۱۶۳–۱۱۸۷ ه‍.ق)

وکیل‌الدوله
وکیل‌الدوله
وزیر

زندیان (۱۱۷۲–۱۲۰۹ ه‍.ق)

وزیر دیوان اعلیٰ
وقفه[پانویس ۱۵۱]

قاجاریان (۱۷۹۴–۱۹۰۷ م/۱۲۱۰–۱۳۴۴ ه‍.ق)

شماره نگاره نام عنوان رسمی آغاز وزارت پایان وزارت شاه
(میلادی و هجری قمری)
۱ حاج ابراهیم کلانتر حاج ابراهیم خان اعتمادالدولهٔ شیرازی وزیر اعظم[۴۶] نوامبر ۱۷۹۴ م ۱۴ آوریل ۱۸۸۱ م آقامحمد خان
۱۲۰۸ ه‍. ق[پانویس ۱۵۳] ۱ ذیحجهٔ ۱۲۱۵ ه‍.ق
فتح‌علی شاه
۲ میرزا محمدشفیع مازندرانی میرزا محمدشفیع مازندرانی (اصفهانی)[پانویس ۱۵۴]
(اعتمادالدوله، صدراعظم) 		وزیر اعظم (۱۲۱۵–۱۲۲۲ یا ۱۲۲۴ ه‍.ق)
صدراعظم (۱۲۲۲ یا ۱۲۲۴[پانویس ۱۵۵]–۱۲۳۴ ه‍.ق)
وزیر اول[پانویس ۱۵۶] (۱۲۲۱–۱۲۳۴ ه‍.ق) 		۱ ذیحجهٔ ۱۲۱۵ ه‍.ق ۱۹ رمضان ۱۲۳۴ ه‍.ق
۳ محمدحسین صدر اصفهانی حاج محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی

(نظام‌الدوله)

صدراعظم ۱۲۳۴ ه‍.ق صفر ۱۲۳۹ ه‍.ق
۴ عبدالله خان امین‌الدوله عبدالله خان امین‌الدوله ؟ صفر ۱۲۳۹ ه‍.ق شوال ۱۲۴۰ ه‍.ق
۵ الله‌یار خان آصف‌الدوله الله‌یار خان آصف‌الدوله (دَوَلّوی قاجار)[پانویس ۱۵۷] صدراعظم شوال ۱۲۴۰ ه‍.ق ۵ رمضان ۱۲۴۳ ه‍.ق
(۴) عبدالله خان امین‌الدوله عبدالله خان امین‌الدوله ؟ ۵ رمضان ۱۲۴۳ ه‍.ق ۱۹ جمادی‌الثانی ۱۲۵۰ ه‍.ق
۶ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی[پانویس ۱۵۸] ؟ رمضان ۱۲۵۰ ه‍.ق ۲۹ صفر ۱۲۵۱ ه‍.ق محمد شاه
۷ حاج میرزا آقاسی حاج میرزا آقاسی

(عباس بیات ایروانی)

شخص اول ایران ربیع‌الاول ۱۲۵۱ ه‍.ق ۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه‍.ق
۸ امیرکبیر میرزا تقی خان فراهانی

(امیرکبیر)

شخص اول ایران ۲۲ ذیقعدهٔ ۱۲۶۴ ه‍.ق ۱۸ محرم ۱۲۶۸ ه‍.ق ناصرالدین شاه
۹ میرزا آقاخان نوری میرزا آقاخان اعتمادالدولهٔ نوری

(میرزا نصرالله خان نوری)

صدراعظم جمعه ۲۲ محرم ۱۲۶۸ ه‍.ق ۲۰ محرم ۱۲۷۵ ه‍.ق
۱۰ میرزا جعفر خان مشیرالدوله میرزا جعفر خان مشیرالدوله

(میرزا سید جعفر حسینی)

رئیس شورای دولت
(مقامی صرفاً تشریفاتی)[پانویس ۱۵۹] 		۶ صفر ۱۲۷۵ ه‍.ق جمادی‌الثانی ۱۲۷۹ ه‍.ق
— وقفه جمادی‌الثانی ۱۲۷۹ ه‍.ق ۲۵ شوال ۱۲۸۱ ه‍.ق
۱۱ میرزا محمد خان سپهسالار میرزا محمد خان سپهسالار

(دَوَلّوی قاجار)

؟ ۲۵ شوال ۱۲۸۱ ه‍.ق ۲ صفر ۱۲۸۳ ه‍.ق
— وقفه ۲ صفر ۱۲۸۳ ه‍.ق ۱۵ جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ ه‍.ق
۱۲ میرزا یوسف آشتیانی میرزا یوسف آشتیانی

(مستوفی‌الممالک)

رئیس‌الوزرا[۴۷]
وزیر اول[۴۸] 		۱۵ جمادی‌الثانی ۱۲۸۴ ه‍. ق[۴۷] ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه‍.ق
۱۳ میرزا حسین خان سپهسالار میرزا حسین خان سپهسالار (مشیرالدوله) صدراعظم ۲۹ شعبان ۱۲۸۸ ه‍.ق ۲۱ رجب ۱۲۹۰ ه‍.ق
— از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۵ ه‍.ق میرزا حسین خان سپهسالار (وزیر خارجه و وزیر جنگ) و میرزا یوسف آشتیانی (وزیر داخله و وزیر مالیه) به عنوان وزیران مسئول، بخش مهمی از وظایف صدراعظم را عهده‌دار بودند.

از ۱۲۹۵ ه‍. ق کامران میرزا نایب‌السلطنه به این جمع افزوده شد.[۴۹]

با برکناری میرزا حسین خان سپهسالار در ۱۲۹۷ ه‍. ق، میرزا یوسف آشتیانی عهده‌دار امور صدارت عظمی بود؛ هر چند که رسماً لقب صدراعظم نداشت. در ۱۳۰۱ ه‍. ق، میرزا یوسف آشتیانی رسماً لقب صدراعظم گرفت.

۱۲۹۰ ه‍.ق ۱۲۹۷ ه‍.ق
— میرزا یوسف آشتیانی میرزا یوسف آشتیانی وزیر اعظم داخله و مالیه[۵۰] ۱۲۹۷ ه‍.ق ۱۳۰۱ ه‍.ق
(۱۲) میرزا یوسف آشتیانی میرزا یوسف آشتیانی صدراعظم سه‌شنبه ۲۹ شعبان ۱۳۰۱ ه‍.ق ۳ رجب ۱۳۰۳ ه‍.ق
— میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان کفیل (وزیر اعظم داخله و مالیه و دربار اعظم) ۳ رجب ۱۳۰۳ ه‍.ق ۱۳۰۶ ه‍.ق
۱۴ میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان وزیر اعظم (۱۳۰۶–۷ رجب ۱۳۱۰ ه‍.ق)
صدراعظم (۷ رجب ۱۳۱۰–۱۶ جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه‍.ق) 		۱۳۰۶ ه‍. ق[۵۱] ۱۶[۵۲] یا ۱۸[۵۳] جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه‍.ق
مظفرالدین شاه
— کابینهٔ بدون صدراعظم (پس از برکناری علی‌اصغر خان امین‌السلطان در جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه‍.ق کابینه‌ای بدون صدراعظم تشکیل گردید که در آن علی‌قلی خان مخبرالدوله «وزیر داخله» و مسئول «ادارهٔ خزانهٔ مبارکه و ضرابخانه»، عبدالحسین میرزا فرمانفرما «وزیر جنگ»، محسن خان مشیرالدوله [مظاهر] «وزیر خارجه»، عباس میرزا ملک‌آرا «وزیر عدلیه و تجارت»، میرزا عبدالوهاب خان نظام‌الملک «وزیر مالیه»، میرزا محمود خان حکیم‌الملک «وزیر ابنیه»، میرزا نصرالله خان مشیرالملک «وزیر لشکر»، محمدولی خان نصرالسلطنهٔ امیرتومان «وزیر گمرک»، میرزا محمد خان اقبال‌الدوله «وزیر خالصه و فلاحت»، میرزا نصرالله خان زنبورکچی‌باشی «وزیر پلیس» و میرزا ابوالقاسم خان ناصرالملک «وزیر قورخانه» بود. همچنین غلامحسین خان امین خلوت وزیر مخصوص «وزیر دربار اعظم» و میرزا فضل‌الله خان وکیل‌الملک «وزیر خلوت همایون» [رئیس دفتر] شدند. چهار ماه بعد مخبرالدوله به دلیل دخالت‌های فرمانفرما در حوزهٔ اختیاراتش استعفا داد)[۵۳][۵۴] ۱۶[۵۲] یا ۱۸[۵۳] جمادی‌الثانی ۱۳۱۴ ه‍.ق سه‌شنبه ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه‍.ق
۱۵ علی امین‌الدوله میرزا علی خان امین‌الدوله رئیس‌الوزرا (۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴[۵۵]–۸ ربیع‌الاول ۱۳۱۵ ه‍.ق)
وزیر اعظم (۸ ربیع‌الاول ۱۳۱۵–رجب ۱۳۱۵ ه‍.ق)
صدراعظم (رجب ۱۳۱۵–۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه‍.ق) 		سه‌شنبه ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه‍. ق[پانویس ۱۶۰] یکشنبه ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه‍.ق
۱۶ محسن مظاهر میرزا محسن خان مشیرالدوله (مظاهر) رئیس‌الوزرا (رئیس مجلس شورای دولتی)[۵۶] ۱۵ محرم ۱۳۱۶ ه‍.ق پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه‍.ق
(۱۴) میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان (اتابک)[پانویس ۱۶۱] صدراعظم پنجشنبه ۲۲ ربیع‌الاول ۱۳۱۶ ه‍. ق[۵۷] ۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه‍.ق
— کابینهٔ بدون صدراعظم (اعضای این کابینه عبارت بودند از: عبدالمجید میرزا عین‌الدوله [وزیر داخله، حاکم تهران و خالصه و رئیس کالسکه‌خانه و طویله]، وجیه‌الله میرزا سپهسالار [وزیر جنگ]، محسن خان مشیرالدوله [وزیر امور خارجه] و احمد خان مشیرالسلطنه [وزیر خزانه و مالیه]، عبدالوهاب خان نظام‌الملک [وزیر عدلیه]، میرزا محمدحسین آشتیانی [وزیر دفتر]، حسینقلی خان مخبرالدوله [وزیر تلگراف]، میرزا محمود خان مدیرالدوله [وزیر لشکر، برادر مشیرالسلطنه]، فضل‌الله خان وکیل‌الملک [وزیر تجارت]، حاجی امین‌السلطان [وزیر محاسبه]، جعفرقلی خان نیرالملک [وزیر علوم] و مسیو ژوزف نوز [وزیر گمرکات]) ۲۲ جمادی‌الثانی ۱۳۲۱ ه‍.ق ۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه‍.ق
۱۷ عبدالمجید عین‌الدوله عبدالمجید میرزا عین‌الدوله (اتابک)[پانویس ۱۶۲] وزیر اعظم (۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱–۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۲ ه‍.ق)
صدراعظم (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۲–۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه‍.ق)[پانویس ۱۶۳] 		۵ ذیقعدهٔ ۱۳۲۱ ه‍.ق ۷ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه‍.ق
۱۸ نصرالله مشیرالدوله میرزا نصرالله خان مشیرالدوله رئیس‌الوزرا (دوشنبه ۸ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴[۵۸]–۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه‍.ق)
صدراعظم (۱۰ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴[۵۹]–محرم ۱۳۲۵ ه‍.ق) 		۳۰ ژوئیهٔ ۱۹۰۶ م ۷ مارس ۱۹۰۷ م
۸ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه‍. ق[پانویس ۱۶۴] محرم ۱۳۲۵ ه‍.ق

جستارهای وابسته

یادداشت

  1. ↑ بر پایهٔ کتاب دستور الوزراء: بر پایهٔ کتاب تاریخ طبری:
  2. ↑ دستور الوزراء از دو وزیر دیگر سفاح به نام‌های ابوالجهم بن عطیه و حمید بن قحطبه یاد کرده‌است.
  3. ↑ دستور الوزراء از وزیری دیگر به نام خالد بن سلیمان یاد نموده‌است که به منصور خدمت می‌کرده‌است.
  4. ↑ دستور الوزراء از وزیری دیگر به نام ابوخالد احول یاد نموده‌است که به مهدی خدمت می‌کرده‌است.
  5. ↑ در برخی منابع به صورت «ابوعبدالله یعقوب بن داود بن طهمان فارسی» و در برخی دیگر «ابوعبدالله یعقوب بن داود بن عمر سلمی» آمده‌است.
  6. ↑ فرزندان او نیز در دولت عباسی عهده‌دار مقام‌هایی بودند و از این قرارند: جعفر بن یحیی برمکی، فضل بن یحیی برمکی، محمد بن یحیی برمکی و موسی بن یحیی برمکی
  7. ↑ دستور الوزراء از دو تن دیگر به نام‌های ابوالوزیر و موسی بن عبدالملک به عنوان وزیران متوکل یاد نموده‌است.
  8. ↑ دستور الوزراء از احمد بن صالح بن شیرزاد به عنوان یکی از وزیران مستعین یاد کرده‌است.
  9. ↑ در برخی منابع از محمد بن سوارف بغدادی نیز به عنوان وزیر معتز یاد شده‌است.
  10. ↑ در برخی منابع از وزارت ابن مدبر (ابواسحاق [ابویُسر] ابراهیم بن محمد بن عبیدالله بن مدبر) در سال ۲۶۹ ه‍.ق یاد شده‌است.
  11. ↑ در این دوره قاهر به مدت کوتاهی به قدرت می‌رسد و به ابن مقله پیشنهاد وزارت می‌کند؛ ولی او نمی‌پذیرد از همین رو هنگامی که مقتدر دوباره به قدرت می‌رسد او را دیگر بار وزیر می‌کند.
  12. ↑ تا رسیدن ابن مقله به پایتخت «ابوالقاسم عبیدالله بن محمد کَلْوَذانی» عهده‌دار امور شد.
  13. ↑ پسر ابوالحسین قاسم بن عبیدالله و برادر عمیدالدوله حسین بن قاسم
  14. ↑ در برخی منابع از ابن رائق به عنوان وزیر خلیفه یاد شده‌است.
  15. ↑ در برخی منابع از احمد بن فضل بن عبدالرحمان سامری به عنوان وزیر مستکفی یاد شده‌است.
  16. ↑ در برخی منابع از ابوالقاسم حسین بن علی بن حسین مغربی به عنوان وزیر قادر یاد شده‌است.
  17. ↑ در برخی منابع از ابوالقاسم هبةالله بن علی بن جعفر بن ماکولا (عجلی) به عنوان وزیر قائم یاد شده‌است.
  18. ↑ در ۴۶۹ ه‍.ق برکنار شد؛ ولی دوباره بر سر کار برگشت.
  19. ↑ در برخی منابع او را با «ابوالمعالی نَحّاس اصفهانی» اشتباه کرده‌اند.
  20. ↑ در برخی منابع به جای او نام پدرش یعنی ربیب‌الدوله ابومنصور به عنوان وزیر مستظهر آمده‌است. باید توجه داشت که این دو، پسر و نوهٔ «ابوشجاع روذراوری» هستند.
  21. ↑ دستور الوزراء از وزیری با نام شهاب‌الدین اسفراینی نام می‌برد که به راشد خدمت می‌کرده‌است؛ ولی نام آن در دیگر منابع یافت نشد.
  22. ↑ نباید او را با ابوالبرکات هبةالله بن علی ابن ملکا البلدی اشتباه کرد.
  23. ↑ در این مدت به ترتیب «ابن صاحب» (۵۷۵–۵۸۲ ه‍.ق) استاذالدار بود و پس از قتل او «ابن الدریج» (۵۸۲–شوال ۵۸۳ ه‍.ق) به نیابت وزارت رسید. البته ابن صاحب از ۵۷۱ تا ۵۷۵ ه‍.ق استاذالدار خلیفه مستضی نیز بود.
  24. ↑ در برخی منابع نام کوچک او «عبیدالله» آمده‌است. در جنگ با طغرل سوم شکست خورد و برکنار شد.
  25. ↑ در برخی منابع نام او بدین صورت است: «نقیب‌الطالبین ابومحمد نصر بن مهدی بن حسن نیشابوری»
  26. ↑ در بسیاری از منابع متأخرتر از ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی به عنوان وزیر سامانیان یاد شده‌است ولی در سفرنامهٔ «ابن فضلان» (آغاز سفر در پنجشنبه ۱۱ صفر ۳۰۹ ه‍.ق) که منبعی دست اول به‌شمار می‌رود و شخصاً این دولتمرد سامانی را دیده‌است از او با لقب «شیخ‌العمید» یاد کرده و او را کاتب (دبیر) دانسته‌است. (تاریخ بخارا [حواشی و تعلیقات]، صفحهٔ ۳۲۰)
  27. ↑ در صفحهٔ ۳۲۱ بخش حواشی و تعلیقات «تاریخ بخارا» ویراستهٔ محمدتقی مدرس رضوی به نقل از کتاب «ارشاد الاریب» اثر یاقوت حموی آغاز وزارت ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی را جمادی‌الآخر ۳۰۱ ه‍.ق ذکر شده‌است. در همین صفحه این بار نه به نقل از جایی نوشته شده که ظاهراً پایان وزارت او در ۳۰۹ ه‍.ق بوده و پس از او عتبی به جایش نشسته‌است. این مطلب با دیگر نوشته‌های تاریخی همخوانی ندارد. باید توجه داشت که چند تن از خاندان جیهانی و عتبی به وزارت رسیده‌اند و تنها عتبی‌ای که جانشین کسی از خاندان جیهانی شده‌است، «ابوالحسین عبیدالله بن احمد عتبی» است که در ربیع‌الثانی ۳۶۷ ه‍.ق جانشین «ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی» (نوهٔ ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی) شده‌است.
  28. ↑ این که دقیقاً از چه زمانی سمت وزیر در دیوانسالاری سامانیان ایجاد شده‌است به درستی دانسته نیست و نیاز به پژوهش بیشتر دارد ولی با توجه به سفرنامهٔ ابن فضلان، ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی کاتب (دبیر) بوده‌است.
  29. ↑ یا ابوذر محمد بن یوسف عامری نیشابوری و او پدر فیلسوف نامدار ابوالحسن محمد عامری است.
  30. ↑ گردیزی در زین‌الاخبار (تاریخ گردیزی) تاریخ مرگ ابوعلی محمد بن محمد بلعمی را جمادی‌الثانی ۳۶۳ ه‍.ق آورده‌است. ابونصر محمد عتبی در ذکر رخدادهای ۳۸۲ ه‍.ق از ابوعلی بلعمی یاد کرده‌است. آشکار نیست که این ابوعلی بلعمی همان وزیر عبدالملک یکم و منصور یکم است و گردیزی در ذکر تاریخ مرگ او اشتباه کرده‌است یا این که فردی دیگر از خاندان بلعمی با کنیهٔ ابوعلی است.
  31. ↑ به نوشتهٔ «دانشنامهٔ جهان اسلام» درآیند «جیهانی خاندان» برخی نام این فرد را که در «تاریخ گردیزی» آمده‌است به اشتباه جیهانی خوانده‌اند و احتمال داده‌اند فرزند «ابوعبدالله احمد بن محمد جیهانی» باشد.
  32. ↑ او پیشینهٔ وزارت اسفار بن شیرویه را نیز داشته‌است.
  33. ↑ در «رسائل خوارزمی» نوشتهٔ ابوبکر محمد بن عباس خوارزمی نامه‌ای به وزیر صاحب جرجان (گرگان) به نام «ابی‌عمر المنکدری» درج شده‌است که به نظر می‌رسد این فرد وزیر قابوس بن وشمگیر بوده‌است.
  34. ↑ تا رسیدنش به پایتخت ابوالریان احمد بن محمد اصفهانی عهده‌دار امور بود.
  35. ↑ برادر سلطان‌الدوله یعنی «قوام‌الدوله ابوالفوارس شیردل دیلمی» از سوی او فرمانروای کرمان گردید و مدتی نیز در برابر سلطان‌الدوله طغیان نمود؛ ولی سرانجام به اطاعتش درآمد. وزیر قوام‌الدوله فردی به نام ابومنصور حسن بن علی فسوی بود.
  36. ↑ دست کم از ۴۳۶ ه‍.ق وزیر بوده‌است.
  37. ↑ نام این وزیر در اغلب منابع «ابوالقاسم مطهر بن عبدالله» است ولی در مقالهٔ «تاریخ ملوک هرمز از آغاز تا تشکیل دولت صفوی» به صورت «ابوالقاسم مطهر بن محمد بن عبدالله کازرونی» آمده‌است که به نظر می‌رسد کامل‌تر و دقیق‌تر باشد. شایان ذکر است که عضدالدوله دو وزیر برگزید. «ابوالقاسم مطهر بن عبدالله» وزیر بغداد بود و «نصر بن هارون نصرانی» وزیر شیراز
  38. ↑ ابن اثیر در شرح رخدادهای ۴۱۲ ه‍.ق به «بیان خطبه به نام شرف‌الدوله در بغداد و قتل وزیر او ابی‌غالب» می‌پردازد و مدت وزارت او را هجده ماه و سه روز می‌آورد. همچنین در بیان رخدادهای ۴۱۳ ه‍.ق از به وزارت رسیدن مؤیدالملک رُخَّجی در رمضان ۴۱۳ ه‍.ق یاد می‌کند. او می‌گوید: «همین که ابوغالب کشته شد، مشرف‌الدوله او (مؤیدالملک رخجی) را ملزم به قبول آن مقام کرد و رخجی نمی‌توانست سرپیچی کند.» پس قتل ابوغالب در رمضان ۴۱۳ ه‍.ق یا کمی پیشتر از آن رخ داده‌است و نه در ۴۱۲.
  39. ↑ ابن اثیر دستگیری مؤیدالملک رخجی را در رمضان ۴۱۴ ه‍.ق ذکر می‌کند و می‌گوید که مدت وزارت او ۲ سال و ۳ روز بوده‌است که با نوشته‌های پیشین خود او مبنی بر به وزارت رسیدن مؤیدالملک در رمضان ۴۱۳ ه‍.ق هماهنگی ندارد.
  40. ↑ ابن اثیر مدت وزارت او را ده ماه و پنج روز نگاشته‌است.
  41. ↑ در زمان حکومت مشرف‌الدوله حسن، برادرش جلال‌الدوله پیروزخسرو در بصره حکومت می‌کرد و در این دوران نیز ابوسعد ابن ماکولا وزارت جلال‌الدوله را برعهده داشت.
  42. ↑ به مدت ۵۵ روز
  43. ↑ ابن اثیر این وزارت را بار پنجم نگاشته‌است.
  44. ↑ وی در نبرد با پولادستون ناپدید می‌شود.
  45. ↑ این نام مطابق کتاب الوافی بالوفیات نوشتهٔ «صلاح‌الدین خلیل بن ایبک صفدی» می‌باشد؛ ولی ابن اثیر در جلد ۹ «الکامل فی التاریخ» از برکناری وزیری به نام «ابوعبدالله عبدالرحمن بن حسین بن عبدالرحیم» به دست ملک رحیم یاد می‌کند که ظاهراً همین شخص است.
  46. ↑ ابن اثیر در «الکامل فی التاریخ» در ذکر رخدادهای سال ۳۲۸ ه‍.ق از مرگ «ابوعبدالله القمی» وزیر رکن‌الدوله و به وزارت رسیدن «ابوالفضل ابن عمید» یاد کرده‌است و هیچ توضیح دیگری دربارهٔ ابوعبدالله القمی نداده‌است. در «سفرنامهٔ ابودُلَف» از «پل خوراذ» یاد شده‌است و آمده‌است که «ابوعبدالله محمد بن احمد القمی» معروف به «شیخ» وزیر آل بویه این پل را تعمیر کرده‌است. بدین ترتیب نباید این فرد را با «ابوعبدالله حسین بن محمد قمی» ملقب به «العمید» وزیر مرداویج و پدر «ابوالفضل ابن عمید» اشتباه گرفت. در جلد ۵ فرهنگ شش‌جلدی فارسی معین درآیند «ابن عمید» آمده که ابوالفضل ابن عمید در ۳۲۸ ه‍.ق جانشین وزیری به نام «ابوعلی ابن قمی» شده‌است.
  47. ↑ پدر او «ابوالحسن عباد بن عباس طالقانی» کاتب رکن‌الدوله حسن دیلمی بود.
  48. ↑ برخی منابع او را صرفاً صاحب دیوان رسائل سبکتگین می‌دانند.
  49. ↑ تجارب السلف یگانه سرچشمهٔ کهنی است که از «ابوالفتح رازی» به عنوان نخستین وزیر طغرل یاد کرده‌است. در این کتاب آمده که ابوالفتح رازی سپس‌تر به وزارت عمادالدوله ابوکالیجار مرزبان دیلمی می‌رسد و سرانجام در ۴۳۹ ه‍.ق برکنار می‌شود. اما کسی که در ۴۳۹ ه‍.ق از مقام وزارت ابوکالیجار مرزبان برکنار می‌شود، «ذوالسعادات ابوالفرج محمد بن جعفر بن محمد بن عباس ابن فسانجس شیرازی» بوده‌است. از همین رو قاعدتاً «ابوالفتح رازی» اشتباه است و درست آن می‌باید «ابوالفرج شیرازی» باشد.
  50. ↑ اتابک برکیارق گمش تگین نام داشت.
  51. ↑ او پس از برکناری مدتی وزیر «محمد تَپَر» برادر برکیارق می‌شود؛ ولی در ۴۹۵ ه‍.ق یعنی پیش از فرمانروایی مطلق محمد تپر کشته می‌شود.
  52. ↑ در برخی منابع کنیهٔ او را «ابوالمظفر» و نامش را «علی» آورده‌اند؛ ولی امیر محمد معزی در شعری چنین گفته‌است:
    فتح و ظفر ز کنیت و نامش طلب که هستبر نام و کنیتش ظفر و فتح را مدار

    که نشانگر این است که کنیه و نامش «ابوالفتح مظفر» می‌باشد.

  53. ↑ سلطان سنجر پیش از رسیدن به سلطنت با نام «ملک سنجر» از ۴۹۰ تا ۵۱۱ ه‍.ق از سوی برادرانش «برکیارق» و «محمد» در خراسان حکومت می‌کرد. وزیران او در این مدت «کیا مجیرالملک مؤیدالدین ابوالفتح علی بن حسین اردستانی» (۴۹۰ ه‍.ق)، «فخرالملک نظام‌الدین ابوالفتح مظفر بن نظام‌الملک» (۴۹۰–عاشورای ۵۰۰ ه‍.ق) و «قوام‌الملک صدرالدین محمد بن فخرالملک» (۵۰۰–۵۱۱ ه‍.ق) بودند.
  54. ↑ وظیفهٔ وزارت در دربار سلطان سنجر به نیابت او به عهدهٔ ظهیرالدین عبدالعزیز حامدی نیشابوری بود.
  55. ↑ او پسر ابوشجاع روذراوری وزیر عباسیان بود. خود ربیب ابومنصور نیز پیش از این مدتی وزیر عباسیان بود.
  56. ↑ به پیشنهاد اتابک آقسنقر
  57. ↑ به پیشنهاد اتابک بوزابه
  58. ↑ به پیشنهاد اتابک بوزابه و تا مرگ بوزابه
  59. ↑ او پیش از این وزارت «صاحب موصل» قطب‌الدین مودود را عهده‌دار بود.
  60. ↑ سلیمان‌شاه پیش از آن فرمانروایی محلی بود و وزیرانی همچون فخرالدین کاشی (۵۴۷–۵۴۸ ه‍.ق)، و شرف‌الدین خراسانی داشت. همچنین پس از اسارت سلطان سنجر برای مدتی کوتاه به جانشینی او برگزیده شد که ظاهراً در این دوره (۵۴۸–۵۴۹ ه‍.ق) قوام‌الدین حسن بن ناصرالدین وزارت او را بر عهده داشت.
  61. ↑ در آغاز ایلدگز و سپس محمد بن ایلدگز اتابک ارسلان‌شاه بودند.
  62. ↑ در این مقطع تاریخ‌ها آشفته‌اند و برخی از وزارت «قاضی صدرالدین ابوبکر محمد بن عبدالله بن عبدالرحیم مراغی» (قاضی صدر) یاد می‌کنند.
  63. ↑ در این مقطع تاریخ‌ها آشفته‌اند و برخی از وزارت «ابومنصور موریانی» یاد می‌کنند.
  64. ↑ میان سال‌های ۶۱۹ تا ۶۲۱ ه‍.ق به دست ناصرالدین قُباچه کشته شد.
  65. ↑ میان سال‌های ۶۱۹ تا ۶۲۱ ه‍.ق شمس‌الملک شهاب‌الدین آلپ هروی به دست ناصرالدین قباچه کشته شد و شرف‌الملک فخرالدین علی جندی ادارهٔ امور را بر عهده گرفت، هر چند که هیچ‌گاه رسماً لقب «خواجهٔ جهان» که لقب رسمی وزیران دورهٔ خوارزمشاهان است را به دست نیاورد.
  66. ↑ برکناری او در زمان محاصرهٔ هفت‌ماههٔ اخلاط بوده‌است که در ۲۸ جمادی‌الاول ۶۲۷ ه‍.ق به دست جلال‌الدین منکبرنی می‌افتد.
  67. ↑ در اصل او یکی از چهار وزیر قوبلای قاآن بود.
  68. ↑ ملک جلال‌الدین بن مخلص‌الملک احمد بیابانکی سمنانی (جلالِ مُخْلِص) زیردست بوقا بود.
  69. ↑ ایرانیکا پایان نخستین دورهٔ وزارت دستجردانی را صفر ۶۹۵ ه‍.ق آورده‌است؛ ولی باید توجه داشت که بایدو خان (گمارندهٔ دستجردانی) در ذیقعدهٔ ۶۹۴ ه‍.ق کشته شده‌است. همچنین نام کامل او در بیشتر منابع نیامده است؛ ولی باید توجه نمود که قطب‌الدین محمود شیرازی برای این وزیر شرحی بر «حکمة الاشراق» شهاب‌الدین یحیای سهروردی نوشته‌است و نام کامل او را «جمال‌الدین علی بن محمد دستجردانی» آورده‌است. همچنین ابن طِقطَقی نیز در کتاب «الاصیلی فی انساب الطالبین» کنیهٔ او را ابوالحسن آورده‌است.
  70. ↑ در کتاب حبیب‌السیر، جلد ۳، صفحهٔ ۱۴۶ آمده‌است که وزارت به صدرالدین احمد خالدی زنجانی رسید ولی این مطلب با تاریخ جامع ایران، جلد ۹، صفحهٔ ۶۴۴ مغایرت دارد. لازم به توضیح است که حبیب‌السیر منبعی دست اول از دورهٔ ایلخانان به‌شمار نمی‌رود.
  71. ↑ مطابق نوشتهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا در درآیند «احمد خالدی زنجانی» پس از نخستین برکناری جمال‌الدین دستجردانی، صدرالدین احمد خالدی زنجانی برای بار دوم به وزارت می‌رسد. همچنین مطابق نوشتهٔ دانشنامهٔ ایرانیکا در درآیند «جمال‌الدین دستجردانی» پس از برکناری [مَلِک] شرف‌الدین [محمد] [بیابانکی] سمنانی، برای بار دوم جمال‌الدین دستجردانی به وزارت می‌رسد. شایان ذکر است ملک شرف‌الدین محمد بیابانکی سمنانی برادر مخلص‌الملک جلال‌الدین سمنانی (زیردست بوقا در امر صاحب‌دیوانی) و پدر شیخ ابوالمکارم رکن‌الدین علاءالدوله احمد بن محمد بن احمد بیابانکی سمنانی عارف ایرانی می‌باشد.
  72. ↑ غازان خان یکم او را همزمان با رشیدالدین فضل‌الله به وزارت برگماشت؛ ولی الجایتو او را برکنار کرد و کشت و تنها رشیدالدین فضل‌الله را به وزارت برگماشت.
  73. ↑ در لغت‌نامهٔ دهخدا درآیند «صائن وزیر» از او به عنوان پسر تاج‌الدین علیشاه یاد شده‌است.
  74. ↑ فارسنامهٔ ناصری (جلد ۲، صفحهٔ ۱۳۹۲) از نیای او یعنی «خواجه ضیاءالملک فسوی» به عنوان وزیر جلال‌الدین منکبرنی خوارزمشاه یاد کرده‌است؛ ولی مطابق «سرگذشت خوارزمشاهیان به روایت سیرت جلال‌الدین منکبرتی»، «ضیاءالملک علاءالدین محمد بن مودود نسوی (؟فسوی)» عارض لشکر جلال‌الدین منکبرنی بوده‌است. عارض لشکر منصبی معادل رئیس دارایی ارتش می‌باشد.
  75. ↑ پشتیبان او امیر علی پادشاه بود.
  76. ↑ پشتیبان او امیر شیخ حسن بزرگ (جلایر) بود.
  77. ↑ پشتیبان او امیر شیخ حسن بزرگ (جلایر) بود.
  78. ↑ سرانجام جلایریان ادعای استقلال می‌کنند. وزیران جلایریان بدین شرح می‌باشند:
  79. ↑ او از اعضای خاندان خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی بود.
  80. ↑ پشتیبان او امیر شیخ حسن کوچک (چوپانی) بود.
  81. ↑ پشتیبان او امیر شیخ حسن کوچک (چوپانی) بود.
  82. ↑ پشتیبان او ملک اشرف چوپانی بود.
  83. ↑ پشتیبان او ملک اشرف چوپانی بود.
  84. ↑ پشتیبان او ملک اشرف چوپانی بود. در بیشتر منابع از غازان دوم به عنوان ایلخانی یاد می‌شود که در منابع نوشتاری یادی از او نشده‌است و تنها از روی سکه‌هایش شناخته می‌شود. محسن جعفری‌مذهب در مقالهٔ «واپسین ایلخان» توانسته رد او را در دو منبع نوشتاری نشان دهد.
  85. ↑ ملک اشرف چوپانی مغلوب جانی بیک شد و برای مدتی تبریز به دست جانی بیک افتاد. در پی مرگ جانی بیک، پسرش بردی بیک که در تبریز بود به پایتخت پدر بازگشت و اخی جوق را در تبریز نهاد.
  86. ↑ او از ممدوحان خواجوی کرمانی و از نوادگان خواجه نظام‌الملک توسی بود. خواجوی کرمانی «گوهرنامه» را در ۷۴۶ ه‍.ق به نام او سروده‌است. به نظر می‌رسد این تاریخ پس از دوران وزارت او بوده‌است چرا که در «تاریخ آل مظفر» آمده که از ۷۴۲ تا ۷۵۲ ه‍.ق «خواجه برهان‌الدین ابونصر فتح‌الله» وزارت مبارزالدین محمد را عهده‌دار بوده‌است.
  87. ↑ فرزند او «سید جلال‌الدین حسین» (جلالِ عضد) از شاعران آن روزگار بوده‌است. برخی منابع او را صرفاً «شحنهٔ فارس» دانسته‌اند. او را نباید با «سید عضد صراف» از شاعران سدهٔ هشتم هجری اشتباه گرفت.
  88. ↑ او از ممدوحان خواجوی کرمانی بود.
  89. ↑ باید توجه داشت که مبارزالدین محمد در ۷۴۰ ه‍.ق کرمان را گشود و پایتخت گردانید و در ۷۵۴ ه‍.ق شیراز را به تصرف درآورد و پایتخت کرد.
  90. ↑ در این دوره وزارت شاه محمود را خواجه صدرالدین محمد اناری عهده‌دار بوده‌است. از دیگران وزیران شاه محمود می‌توان به خواجه تاج‌الدین محمد مشیزی اشاره کرد که تا پایان عمر شاه محمود (۷۷۶ ه‍.ق) بر سر کار بود.
  91. ↑ پس از برکناری و حبس او و نیز کور شدن فرزندش «امیر غیاث‌الدین محمود»، توانست از محل حبس (در کرمان) بگریزد به نزد شاه محمود برود و وزیر او شود.
  92. ↑ دستور الوزراء از فردی به نام شیخ خسروشاهی به عنوان وزیر میرزا عمر فرزند تیمور یاد کرده‌است.
  93. ↑ به نوشتهٔ دستور الوزراء پدر این شخص یعنی «سید زین‌العابدین» نیز در دوران تیمور و شاهرخ به امر وزارت اشتغال داشته‌است.
  94. ↑ پیش از فرمانروایی و در دوران والی‌گری الغ بیگ در فرارود فردی به نام خواجه نصیرالدین نصرالله خوافی (؟–۸۴۵ ه‍.ق.) وزارت او را عهده‌دار بود.
  95. ↑ طبق نوشتهٔ دستور الوزراء در اوایل حکومت ابوسعید تیموری به وزارت رسیده‌است که باید پیرامون ۸۵۴ ه‍.ق باشد.
  96. ↑ یک بار برکنار شد؛ ولی دوباره در ۸۹۲ ه‍.ق به وزارت رسید
  97. ↑ پسر «سید زین‌الدین محمود»، بار نخست توسط «خواجه نظام‌الملک» (خواجه قوام‌الدین نظام‌الملک خوافی) برکنار شد؛ ولی پس از مرگ او در ۹۰۳ ه‍.ق دوباره به وزارت رسید. سپس بار دیگر توسط «خواجه افضل‌الدین محمد [کرمانی]» برکنار شد؛ ولی با مرگ او برای بار سوم به وزارت رسید. (حبیب السیر، جلد ۴، صفحهٔ ۳۳۱)
  98. ↑ فرزند «مولانا نظام‌الدین شیخ محمود» و خواهرزادهٔ «خواجه شمس‌الدین محمد بن خواجه سیدی احمد شیرازی» (حبیب السیر، جلد ۴، صفحهٔ ۳۰۰)
  99. ↑ شمس‌الدین حسین تبریزی پس از برکناری از وزارت جهانشاه و در هنگام شورش حسن‌علی میرزا بر ضد جهانشاه (پدرش)، به عنوان وزیر حسن‌علی میرزا برگزیده شد. سرانجام پس از شکست حسن‌علی میرزا به خواست جهانشاه و به دستور حسن‌علی میرزا کشته شد. (کتاب دیار بکریه، ص ۳۶۰)
  100. ↑ او پیش از این سابقهٔ وزارت پیربوداق میرزا برادر حسن‌علی میرزا قراقویونلو را داشته بود.
  101. ↑ لقب دینی او را «مسیح‌الدین» نیز ذکر کرده‌اند.
  102. ↑ لقب دینی او را «مسیح‌الدین» نیز ذکر کرده‌اند.
  103. ↑ او از نیاکان مادری بوداق منشی قزوینی نویسندهٔ جواهر الاخبار بوده‌است.
  104. ↑ بایسنغر در خردسالی به فرمانروایی رسید. در آغاز صوفی خلیل بیگ موصلی (موصللو) (ربیع‌الاول ۸۹۶–محرم یا صفر ۸۹۷ ه‍.ق) اتابک او بود. سپس شجاع‌الدین سلیمان بیک بیجن (محرم یا صفر ۸۹۷–شعبان ۸۹۷ ه‍.ق) به مقام اتابکی رسید.
  105. ↑ در زمان سلطان رستم ابراهیم بیگ بن دانا خلیل بیگ بن محمد بایندر (آیبه سلطان) از امیران قدرتمند بود و سرانجام نیز خیانت او به پیروزی گوده احمد آق‌قویونلو و کشته شدن سلطان رستم یاری رساند.
  106. ↑ وکیل و امیرالامراء
  107. ↑ وکیل و امیرالامراء، او در جنگ غجدوان کشته شد.
  108. ↑ وکیل، صدرالممالک و امیرالامراء، وی در جنگ چالدران کشته شد.
  109. ↑ او سابقهٔ وزارت آق‌قویونلوها را داشت و از نوادگان «شیخ‌الاسلام غیاث‌الدین محمد کججی» بود.
  110. ↑ او سابقهٔ وزارت یعقوب آق‌قویونلو را داشت.
  111. ↑ در جواهر الاخبار آمده‌است که: «ملک محمود دیلمی که سال‌ها وزارت سلاطین کرده بود وزیر شاه عالم (شاه اسماعیل یکم) شد و چون پیر و ضعیف شده بود اندک ایامی وزارت کرد و رخصت طلبید که در قزوین منزوی باشد و پسرش امیر بیک را وزیر کرد.» بنابراین دورهٔ وزارت او کوتاه بوده‌است. به نوشتهٔ احسن التواریخ نجم‌الدین محمود جان دیلمی در ۹۲۰ ه‍.ق درگذشته است.
  112. ↑ در کتاب «تحفهٔ سامی» در معرفی شاه‌میر آمده‌است که: «بعد از برادرش میرک بیک به وزارت صاحبقران مغفور (شاه اسماعیل یکم) رسید و بعد از اندک روزی ترک آن کرده، قناعت ورزید.»
  113. ↑ در لغت‌نامهٔ دهخدا در درآیند «ساقی» دربارهٔ او مطالبی نوشته شده‌است. در «احسن التواریخ» صفحهٔ ۱۹۷ آمده‌است که در ۹۲۰ ه‍.ق «نظارت دیوان اعلیٰ» به او سپرده شد؛ ولی در صفحهٔ ۲۳۲ از منصب او با عنوان «امر جلیل‌القدر عظیم‌الشأن وکالت» و «امر دیوان وزارت» یاد شده‌است. توجه شود که در ۹۲۰ ه‍.ق هر دو «وزیر دیوان اعلیٰ» یعنی «امیر زکریای کججی» و «محمود جان دیلمی قزوینی» در گذشته بودند.
  114. ↑ در احسن التواریخ صفحهٔ ۲۳۵ آمده‌است که پس از مرگ «میرزا شاه‌حسین اصفهانی»، «خواجه جلال‌الدین محمد خواندامیر تبریزی» قائم‌مقام او شد؛ بنابراین باید منصب او را وکالت و وزارت شمرد. همچنین در صفحهٔ ۲۴۰ از او به عنوان «وزیر مستقل» شاه اسماعیل یکم یاد می‌کند که پس از درگذشت شاه اسماعیل و بر تخت نشستن شاه تهماسب یکم با دیوسلطان روملو درگیری پیدا می‌کند و کشته می‌شود.
  115. ↑ تکلوها پس از قتل او کوشیدند فرزندش «شاه قباد تکلو» را به مقام وکالت برسانند که ناکام ماندند. (احسن التواریخ صفحهٔ ۳۱۰)
  116. ↑ احسن التواریخ در صفحهٔ ۳۱۳ او و «عبدالله خان استاجلو» را امیرالامراء دانسته‌است؛ ولی در صفحهٔ ۳۳۲ از حسین خان شاملو به عنوان وکیل یاد کرده‌است.
  117. ↑ پس از قتل «جلال‌الدین محمد خواندامیر تبریزی» به «نظارت دیوان اعلیٰ» گماشته شد. (احسن التواریخ صفحهٔ ۲۴۲)
  118. ↑ احسن التواریخ در صفحهٔ ۲۴۷ منصب او را «نظارت دیوان اعلیٰ» عنوان می‌کند؛ ولی در صفحهٔ ۳۲۰ از او به عنوان «وزیر شاه دین‌پناه» یاد می‌کند که در ۹۳۸ ه‍.ق در رباط نیک‌پی به قتل آمد.
  119. ↑ عالم‌آرای عباسی مدت وزارت او را ۶ سال عنوان می‌کند که با نوشته‌های کتاب احسن التواریخ همخوانی ندارد.
  120. ↑ شاه تهماسب یکم در ۹۴۰ ه‍.ق مقام وزارت را مشترکاً به «میر عنایت‌الله خوزانی» و «خواجه معین‌الدین یزدی» داد. (جواهر الاخبار صفحهٔ ۳۶۰)
  121. ↑ از این چهار تن در احسن التواریخ یادی نشده‌است و تنها در کتاب «عالم‌آرای عباسی» از آنان نام برده شده‌است.
  122. ↑ در لغت‌نامهٔ دهخدا در درآیند «امیر تبریزی» دربارهٔ او مطالبی نوشته شده‌است.
  123. ↑ در ۹۵۷ ه‍.ق قاضی جهان از منصب وزارت استعفا می‌دهد؛ ولی اندکی بعد پشیمان می‌شود. شاه تهماسب یکم نیز برای این که قاضی جهان دوباره درخواست منصب وزارت ننماید، معصوم بیگ صفوی را به «وکالت و وزارت دیوان اعلیٰ» منصوب می‌نماید. از آن جا که قاضی جهان در ۹۶۰ ه‍.ق در گذشته‌است، تاریخ آغاز تصدی معصوم بیگ صفوی باید میان ۹۵۷ تا ۹۶۰ ه‍.ق باشد.
  124. ↑ او زیردست معصوم بیگ صفوی بود و هنگامی که معصوم بیگ به سفر بی‌بازگشت حج رفت برای مدتی عهده‌دار امور گردید.
  125. ↑ او وزیری با نام میرزا شاه‌ولی شیرازی (میرزا ابوالولی شیرازی) با لقب اعتمادالدوله برگزید.
  126. ↑ در برخی منابع از او به شکل «میرزا محمد وزیر» یاد شده‌است.
  127. ↑ میرزا لطف‌الله شیرازی سابقهٔ وزارت حمزه میرزا را داشته بود و با مرگ حمزه میرزا کنار گذاشته شده بود.
  128. ↑ ولدِ شاه علی میرزا ابن عبدالله خان استاجلو (عالم‌آرای عباسی، ص ۲۱۹۲)
  129. ↑ در این مدت ادارهٔ امور بر عهدهٔ افرادی همچون «کیخسرو خان گرجی» (تفنگچی آقاسی) و «میرزا صادق مستوفی‌الممالک» بود؛ ولی هیچ‌کس به‌طور رسمی به عنوان وزیر اعظم برگزیده نشده بود
  130. ↑ تاریخ آغاز وزارت او دقیقاً مشخص نیست. لارنس لُکهارت حدود ۱۱۲۷ ه‍.ق را تاریخ آغاز وزارت او می‌داند.
  131. ↑ نامبرده سپس‌تر سردار عراق و مدتی نیز قوللرآقاسی شد.
  132. ↑ زبدة التواریخ تاریخ انتصاب محمدعلی خان ولد اصلان خان به وکالت را صفر ۱۱۳۵ ه‍.ق یعنی زمان تاج‌گذاری شاه تهماسب دوم عنوان کرده‌است که این مطلب با متن عالم‌آرای نادری مبنی بر تقدم مرتضی‌قلی خان بر محمدعلی خان در انتصاب به مقام وکالت منافات دارد.
  133. ↑ دربارهٔ وزارت او ابهام وجود دارد. زبدة التواریخ در میان همراهان تهماسب میرزا (شاه تهماسب دوم) در هنگام خروج او از اصفهان و رهایی از محاصرهٔ افغانان از شخصی به نام «اسماعیل آقا خواجهٔ جبادارباشی» به عنوان للهٔ تهماسب میرزا یاد کرده‌است؛ ولی پس از آن در ذکر انتصابات پس از تاج‌گذاری شاه تهماسب دوم در قزوین در صفر ۱۱۳۵ ه‍.ق از او یادی نشده و محمدعلی خان مکری به سمت وزیر اعظم برگزیده شده‌است. این در حالی است که در کتاب «تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران» نوشتهٔ سعید نفیسی از فرستاده‌ای از سوی شاه تهماسب دوم به دربار روسیه نامبرده می‌شود که اسماعیل بیگ اعتمادالدوله نام دارد. باید توجه داشت که «اعتمادالدوله» در دیوان‌سالاری صفویان لقب انحصاری وزیران اعظم ایران بوده‌است و حتی بعدها نیز حاج ابراهیم شیرازی (وزیر اعظم آقامحمد شاه) و میرزا آقاخان نوری (صدراعظم ناصرالدین شاه) نیز ملقب به اعتمادالدوله شده‌اند. روشن نیست که آیا این سفیر همان للهٔ پیشین شاه تهماسب دوم بوده یا نه و آیا زمانی به وزارت اعظم برگزیده شده‌است یا نه. اسماعیل بیگ اعتمادالدوله عهدنامهٔ ننگین سن پترزبورگ را امضا می‌نماید که به موجب آن قفقاز، گیلان، مازندران و استرآباد به روس‌ها واگذار می‌شود؛ ولی این عهدنامه به تصویب شاه تهماسب دوم نمی‌رسد و اسماعیل بیگ نیز از ترس مجازات تا فرارسیدن مرگش (یعنی ۲۰ سال بعد) در هشترخان (آستراخان) روسیه در پناه روس‌ها می‌ماند.
  134. ↑ بنا به نوشتهٔ زبدة التواریخ او در نبردی با افغانان به اسارت آن‌ها در می‌آید. این نبرد در ربیع‌الثانی ۱۱۳۶ ه‍.ق در شاه عبدالعظیم تهران میان افغان‌ها به سرکردگی «امان‌الله خان اعتمادالدوله» (وزیر اعظم محمود هوتکی) و نیروهای شاه تهماسب دوم به سرکردگی میرزا عبدالکریم درمی‌گیرد. با این حال اعتمادالدوله بودن او چندان محل اطمینان نیست زیرا که در کتاب «اشرف افغان بر تختگاه اصفهان:روایت شاهدان هلندی» این شخص مستوفی خاصه دانسته شده‌است و زمان شکست و دستگیری او پس از سرنگونی محمود هوتکی (۱۱۳۷ ه‍.ق) ذکر شده‌است.
  135. ↑ او پسر میرزا داود متولی سابق حرم رضوی بود. بدین ترتیب او باید برادر شاه سلیمان دوم بوده باشد.
  136. ↑ در زبدة التواریخ آمده که او پسر «میرزا قوام» بوده‌است. آیا منظور «میرزا قوام‌الدین محمد قزوینی» است که سپس‌تر ماده‌تاریخ «الخیر فی ما وقع» (۱۱۴۸ ه‍.ق) را برای تاریخ جلوس نادر شاه وضع کرده‌است؟
  137. ↑ در متن زبدة التواریخ انتصاب میرزا مؤمن پس از قتل فتح‌علی خان قاجار ذکر شده‌است و تاریخ دقیق قتل را پنجشنبه ۲۲ صفر ۱۱۳۷ ه‍.ق آورده‌است. این در حالی است که منابع دیگر تاریخ قتل فتح‌علی خان قاجار را ۱۴ صفر ۱۱۳۹ ه‍.ق آورده‌اند. همچنین در «سواد فرمان شاه طهماسب ثانی پس از کشته شدن فتح‌علی خان قاجار» (سازمان اسناد ملی ایران، شمارهٔ تنظیم: ۱۲۰۰۲، شمارهٔ سند: ۷۱) بایگانی‌شده در ۴ دسامبر ۲۰۱۷ توسط Wayback Machine تاریخ ۱۱۳۹ ه‍.ق ذکر شده‌است.
  138. ↑ انتصاب رجب‌علی خان به وزارت اعظم پس از نبرد مورچه‌خورت (۲۰ ربیع‌الثانی ۱۱۴۲ ه‍.ق) و ورود نادر و در پی او شاه تهماسب دوم به اصفهان بوده‌است.
  139. ↑ مطابق نوشتهٔ عالم‌آرای نادری (جلد یکم صفحهٔ ۲۳۲) رجب‌علی خان وزیر اعظم شاه تهماسب دوم ۲ ماه پیش از ورود نادر به اصفهان و برکناری شاه تهماسب دوم در گذشت؛ بنابراین تاریخ درگذشت او باید پیرامون محرم ۱۱۴۵ باشد.
  140. ↑ باید توجه داشت که در دورهٔ نادر شاه کسی به عنوان وزیر برگزیده نشد. ابراهام گاتوغی‌گوس خلیفهٔ ارمنیان که در مراسم تاج‌گذاری نادر حضور داشته‌است، از برگزیده شدن آقا زمان گرجی به عنوان «مُهردار»، میرزا مؤمن [ابیوردی] به عنوان «فرمان‌نگار» (احتمالاً منشی‌الممالک) و «رئیس مستوفی‌های دربار» (احتمالاً مستوفی‌الممالک) و میرزا مهدی استرآبادی به عنوان «وقایع‌نگار دربار» یاد می‌کند؛ ولی سخنی از برگزیده شدن وزیر نمی‌آورد. همچنین در کتاب «نامه‌نگاری سلطان محمود اول با نادر شاه» دیده می‌شود که در آغاز نادر شاه به‌طور مستقیم به سلطان، صدراعظم و شیخ‌الاسلام عثمانی نامه می‌نوشته‌است؛ ولی سپس‌تر نامه‌هایی از «نصرالله میرزا» (پسر نادر) و «شاهرخ میرزا» (نوهٔ نادر) به صدراعظم‌های عثمانی دیده می‌شود. در این کتاب این دو به عنوان صدراعظم نادر شاه معرفی شده‌اند؛ ولی در منابع ایرانی از نصرالله میرزا به عنوان نایب‌السلطنهٔ نادر شاه (پس از برکناری برادرش رضاقلی میرزا) یاد شده‌است. به نظر می‌رسد در این دوره اگر چه همهٔ قدرت در دست نادر قبضه شده بوده‌است؛ ولی به شکل تشریفاتی نایب‌السلطنه هم‌تراز با صدراعظم عثمانی تلقی می‌شده‌است و نامه‌هایی از نایب‌السلطنهٔ ایران به صدراعظم عثمانی فرستاده شده‌است.
  141. ↑ در زمان نادر شاه سمت «وزیر اعظم» حذف شد ولی القابی که پیش از آن یعنی در دورهٔ صفویان به مقاماتی همچون «وزیر اعظم» و «وکیل» داده می‌شد به دو تن از سرداران اعطا شد. تهماسب خان جلایر ملقب به «وکیل‌الدوله» و «امین‌الدوله» و «قاسم خان» ملقب به «اعتمادالدوله»، «معتبرالملک» و «ناظم مناظم» گردیدند.
  142. ↑ در برخی منابع نامطمئن از حسن‌علی بیگ بسطامی (معیرباشی) و سهراب خان گرجی گهگاه به عنوان وزیر عادل شاه یاد می‌شود؛ ولی منصب دقیق این دو تن دانسته نیست.
  143. ↑ ابراهیم شاه لقب «وکیل‌الدوله» را به میرزا محمدتقی گلستانه (عموی ابوالحسن گلستانه نویسندهٔ مجمل التواریخ بعد نادریه) اعطا کرد. در کتاب «اسناد و مکاتبات تاریخ ایران، دورهٔ افشاریه» (صفحهٔ ۱۷۲) گردآوردهٔ محمدرضا نصیری به نقل از «تاریخ رجال ایران» نوشتهٔ مهدی بامداد، سلیم خان قوتولوی افشار وزیر ابراهیم شاه دانسته شده‌است.
  144. ↑ این دوره مربوط به پیش از پادشاهی شاه سلیمان دوم می‌باشد. در این دوره محمدحسن خان قاجار و علیمردان خان عرب زنگویی (شیبانی) از طرفداران اصلی شاهرخ شاه بوده‌اند. همچنین در کتاب «مکارم الآثار» اثر «میرزا محمدعلی معلم علی‌آبادی» از «سلیم خان قوتولو» (سلیم خان افشار) به عنوان «وکیل مطلق شاهرخ» یاد شده‌است؛ ولی منبع گفتهٔ او به درستی روشن نیست. باید توجه داشت که در دیوان‌سالاری عثمانی اصطلاح «وکیل مطلق» گاهی به جای «وزیر اعظم» یا «صدراعظم» به کار می‌رفته‌است. سلیم خان افشار در آغاز وزیر ابراهیم شاه بود؛ ولی سرانجام به او پشت کرد و به هواداری شاهرخ شاه برخاست. بعدها نیز مدتی کوتاه با لقب اعتمادالدوله، وزیر اعظم شاه اسماعیل سوم شد.
  145. ↑ او را نباید با فردی به همین نام که پسرعمهٔ نادر شاه افشار بوده‌است اشتباه نمود، چرا که پسرعمهٔ نادر پیش از پادشاهی شاه سلیمان دوم در نبرد با ابراهیم شاه کشته شده بود. باید توجه داشت که قِرِقلو (قِرِخلو) شاخه‌ای از ایل افشار است و نادر شاه نیز به همین شاخه تعلق داشته‌است.
  146. ↑ در فرمانی از شاه اسماعیل سوم به تاریخ شعبان ۱۱۶۴ ه‍.ق از «محمدکریم خان زند» به عنوان وکیل‌الدوله و از «محمدسلیم خان افشار» به عنوان اعتمادالدوله یاد شده‌است. (مدرسی طباطبایی، صص ۲۳۴–۲۳۵) تاریخ گیتی‌گشا از دو تن با نام «سلیم خان» نام برده‌است که هر دو به دست کریم خان زند کور شده‌اند. یکی «سلیم خان افشار قِرِقلو» و دیگری «سلیم خان قُتُلو» می‌باشد. باید توجه داشت که قتلو (قوتولو) نیز یکی دیگر از شاخه‌های ایل افشار است.
  147. ↑ با توجه به متن فرمان شاه اسماعیل سوم که از محمدسلیم خان افشار به عنوان اعتمادالدوله (وزیر اعظم) یاد شده‌است، نتیجه گرفته می‌شود که پیش از این تاریخ زکریا خان کزازی از وزارت اعظم برکنار شده‌است. در تاریخ گیتی‌گشا (صفحهٔ ۲۴) آورده شده که سلیم خان به فرمان کریم خان زند کور شد. تاریخ گیتی‌گشا این پیشامد را در ذکر رخدادهای ۱۱۶۵ ه‍.ق آورده‌است؛ ولی نبرد کریم خان و علی‌مردان خان چهارلنگ بختیاری در کهگیلویه را نیز در همین سال (۱۱۶۵ ه‍.ق) یاد کرده‌است. در منابع دیگر تاریخ این نبرد در ۱۱۶۴ ه‍.ق است و محتمل است که نویسندهٔ تاریخ گیتی‌گشا در این باره اشتباه کرده باشد. همچنین در مجمل التواریخ گلستانه (صفحه‌های ۲۱۴ و ۲۱۵) آمده‌است که در نبرد کریم خان زند با محمدحسن خان قاجار، زکریا خان کزازی که وزیر شاه اسماعیل سوم بود، به همراه شاه به محمدحسن خان پناه آورده‌است. پس نتیجه گرفته می‌شود که زکریا خان دوباره به وزارت شاه اسماعیل سوم رسیده بوده‌است. شاه اسماعیل و زکریا خان در لشکرکشی محمدحسن خان به عراق همراه او بودند؛ ولی در لشکرکشی محمدحسن خان به آذربایجان (در ۱۱۷۰ ه‍.ق)، شاه اسماعیل سوم و زکریا خان کزازی بی اطلاع محمدحسن خان، اشرف (بهشهر) را ترک می‌کنند. شاه به اصفهان می‌رود و زکریا خان نیز روانهٔ «قلعهٔ کلّه» می‌شود و در آن جا به دست غلامانش کشته می‌شود (مجمل التواریخ، صفحهٔ ۲۱۵).
  148. ↑ از خاندان میرمیران و از سادات اصفهان
  149. ↑ در «ذیل میرزا عبدالکریم» بر «تاریخ گیتی‌گشا» از او با القاب «اعتضاد السلطنة البهیة السلطانیة، اعتماد الدولة العلیة العالیة» یاد شده‌است و نشان می‌دهد که او نیز مانند وزیران اعظم روزگار صفوی دارای لقب اعتمادالدوله بوده‌است. (تاریخ گیتی‌گشا، ص ۲۷۷) همچنین در ادامه از او با عنوان «وزیر اعظم» (ص ۳۱۸) و «وزیر دیوان اعلیٰ» (ص ۳۴۲) یاد شده‌است.
  150. ↑ محمد مشیری در «دو سند نفیس از زندیه» از وزیری به نام «محمد مطیع» یاد می‌کند که در ۱۱۹۴ ه‍.ق (یعنی پیش از سرنگونی صادق خان زند) به علی‌مراد خان خدمت می‌کرده‌است. آشکار نیست که او پس از شکست صادق خان و فرمانروایی علی‌مراد خان نیز وزیر بوده‌است یا نه.
  151. ↑ اگر چه در دورهٔ صیدمراد خان زند (پنجشنبه ۲۵ ربیع‌الثانی ۱۲۰۳ تا ۱۴ شعبان ۱۲۰۳ ه‍.ق) افرادی همچون میرزا محمدحسین وفای فراهانی و حاج ابراهیم کلانتر شیرازی در شیراز حضور داشتند، آشکار نیست که دارای سمتی نیز بوده‌اند یا نه. این دو تن بر ضد صیدمراد خان و به سود لطف‌علی خان فعالیت می‌کردند.
  152. ↑ دربارهٔ وزارت حاج ابراهیم شیرازی در دورهٔ زندیان ابهام وجود دارد. میرزا محمدحسین وفای فراهانی نخستین وزیر لطف‌علی خان بوده‌است؛ ولی به صراحت از برکناری او از این مقام یاد نشده‌است. از سوی دیگر حاج ابراهیم شیرازی دو بار به وزارت «خسرو خان زند» برادر خردسال لطف‌علی خان گماشته شده‌است: یکی در صفر ۱۲۰۴ ه‍.ق پیش از لشکرکشی لطف‌علی خان به کرمان جهت سرکوبی «ابوالحسن علی بن قاسم کَهَکی محلاتی»؛ دیگری در ذیحجهٔ ۱۲۰۵ ه‍.ق پیش از لشکرکشی به سوی اصفهان و درگیری با فتح‌علی خان قاجار (فتح‌علی شاه سپسین) گماشتهٔ آقامحمد خان در اصفهان. در این هنگام فرماندهی برج و باروی شیراز به «برخوردار خان زند» و نگاهبانی ارگ و حرمسرا به «محمدعلی خان زند» (ایشیک‌آقاسی) تفویض می‌شود. در این سفر جنگی بود که حاج ابراهیم شیرازی به لطف‌علی خان پشت کرد و به آقامحمد خان پیوست و میان سال‌های ۱۲۰۶ تا ۱۲۰۹ ه‍.ق به عنوان بیگلربیگلی فارس به آقامحمد خان خدمت کرد.
  153. ↑ در تاریخ ذوالقرنین جلد ۱ صفحهٔ ۱۴۸ تاریخ آغاز وزارت او ۱۲۰۸ ه‍.ق ذکر شده‌است. در دانشنامهٔ ایرانیکا درآیند «EBRĀHĪM KALĀNTAR ŠĪRĀZĪ»، آغاز وزارت او در نوامبر ۱۷۹۴ م. ذکر شده‌است که برابر با ربیع‌الثانی یا جمادی‌الاول ۱۲۰۹ ه‍.ق می‌باشد.
  154. ↑ حسین‌قلی خان قاجار، برادر شورشی فتح‌علی شاه، فردی به نام محمدقاسم بیرانوند را به وزارت خود برگزیده بود.
  155. ↑ خاوری شیرازی در تاریخ ذوالقرنین (که منبعی دست اول از دورهٔ فتح‌علی شاه است) در جلد ۱ صفحهٔ ۲۶۹ در ذکر ورود جنرال غاردانخان (ژنرال گاردان) فرستادهٔ ناپلئون به ایران (دسامبر ۱۸۰۷ برابر رمضان/شوال ۱۲۲۲ ه‍.ق) برای نخستین بار میرزا محمدشفیع را با لقب صدراعظم آورده‌است در حالی که تا پیش از آن، منصب او را وزیر اعظم ذکر می‌کرده‌است؛ ولی باید توجه کرد که در صفحهٔ ۳۱۰ همان جلد تغییر لقب میرزا محمدشفیع از وزیر اعظم به صدراعظم را از رویدادهای ۱۲۲۴ ه‍.ق دانسته‌است. او در این‌جا اشاره کرده‌است که این تغییر لقب برگرفته از دیوانسالاری عثمانی‌ها بوده‌است.
  156. ↑ حسن فسایی در فارسنامهٔ ناصری که نوشتهٔ دورهٔ ناصرالدین شاه است، در جلد ۱ صفحهٔ ۶۹۲ آورده‌است که: «و عید نوروز سنهٔ پارس‌ئیل در روز غرهٔ ماه محرم سال ۱۲۲۱ اتفاق افتاد و شهریار دیندار به جای جامهٔ زرتار لباس نیلی درپوشید و ایام عاشورا را به تعزیه‌داری خامس آل عبا گذرانید و بعد از این ایام چهار نفر از عقلای ممالک ایران [را] انتخاب نمود و آنها را وزرای اربعه فرمود و برای هر یک کاری مخصوص و رتبه‌ای قرار داد. پس رشتهٔ مهمات مملکت از نصب و عزل حکام و امیران و لشکرکشی و مملکت‌گیری را در کف کفایت جناب میرزا شفیع مازندرانی گذاشت و او را وزیر اول و صدراعظم فرمود.» باید توجه داشت که در منبع دست اول روزگار فتح‌علی شاه؛ یعنی تاریخ ذوالقرنین از لقب «وزیر اول» یادی نشده‌است و حتی در جلد ۱ صفحهٔ ۲۴۳ و شرح وزرای اربعه، میرزا محمدشفیع را همچنان «وزیر اعظم» لقب داده‌است.
  157. ↑ ظاهراً در این دوره معتمدالدوله میرزا عبدالوهاب نشاط اصفهانی شریک او در وزارت بوده‌است.
  158. ↑ علی میرزا ظل‌السلطان، عموی شورشی محمد شاه، محمدجعفر خان کاشی را به وزارت خود برگزید و در تهران ادعای شاهی کرد. عبدالله خان امین‌الدوله، آخرین صدراعظم فتح‌علی شاه نیز از علی میرزا حمایت کرد و بدین سبب مغضوب محمد شاه شد.
  159. ↑ در سال ۱۲۷۶ ه‍.ق با حفظ سمت به عنوان سفیر فوق‌العاده به بریتانیا فرستاده شد و در ربیع‌الاول ۱۲۷۷ (اکتبر ۱۸۶۰) به لندن رسید. در ذیحجهٔ ۱۲۷۷ (ژوئن ۱۸۶۱) بریتانیا را از بندر ساوت‌همپتون ترک گفت. پس از بازگشت به ایران در ۱۲۷۸ ه‍.ق با حفظ سمت به عنوان نایب‌التولیهٔ حرم امام رضا برگزیده شد. وجود دو مأموریت سفارت بریتانیا و نیابت تولیت حرم امام رضا همزمان با عهده‌داری سمت «ریاست شورای دولت» نشانگر آن است که سمت ریاست شورای دولت تشریفاتی بوده‌است و اختیارات صدراعظم‌های گذشته را نداشته‌است.
  160. ↑ افضل‌الملک و سپهر در شرح رخدادهای سه‌شنبه ۳ ذیقعدهٔ ۱۳۱۴ ه‍.ق فرمان ریاست علی امین‌الدوله را بر مجلس وزرا آورده‌اند؛ ولی در پایین این فرمان تاریخ شوال ۱۳۱۴ ه‍.ق را ذکر کرده‌اند! (افضل‌الملک، افضل التواریخ، صص ۶۴ و ۶۵؛ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۱، صص ۷۹ و ۸۰)
  161. ↑ او در شعبان ۱۳۱۸ ه‍.ق پس از بازگشت مظفرالدین شاه از سفر اروپا به لقب اتابک مفتخر شد.
  162. ↑ لقب «امیر اتابیکی» در شب شانزدهم رجب ۱۳۲۳ ه‍.ق به عبدالمجید میرزا عین‌الدوله داده شد. (سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۲، ص ۸۱۶)
  163. ↑ در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۲ ه‍.ق همزمان با تولد مظفرالدین شاه، به عین‌الدوله لقب صدراعظم داده شد. (سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۲، ص ۷۱۶)
  164. ↑ در ۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ه‍.ق فرمان مشروطیت امضا شد.

  1. ↑ تمام نام‌های بزرگ‌فرمداران و وزیران از مقالهٔ FRAMADĀR در ایرانیکا آورده شده‌است مگر این که منبع آن بلافاصله پس از نام آمده باشد.
  2. ↑ بر خلاف ایرانیکا در Decline and Fall of the Sasanian Empire نوشتهٔ پروانه پورشریعتی نام سورن پهلو نیامده و نوشته شده که مهرنرسه مقامش را تا زمان یزدگرد دوم حفظ کرده‌است.
  3. ↑ در اصل متن انگلیسی minister
  4. ↑ او در دورهٔ خسرو انوشیروان اسپهبد خراسان می‌شود.[۷]
  5. ↑ در اصل متن انگلیسی first minister (صفحهٔ ۱۳۲) و prime minister و supreme minister (صفحهٔ ۱۳۴)
  6. ↑ در اصل متن انگلیسی minister
  7. ↑ اطلاعات منابع گوناگون دربارهٔ نام این بزرگ فَرمَدار (وزیر) آشفتگی فراوان دارد. ایرانیکا با ارجاع به نوشتهٔ سِبِئوس این نام را «Ḵosrow-Ormezd» (خسرو هرمزد) ذکر کرده‌است در حالی که پروانه پورشریعتی در «افول و سقوط شاهنشاهی ساسانی» به نقل از سبئوس این نام را «Khoṙokh Ormizd» (خُرُخ اُرمیزد) که دگرگون‌شدهٔ «فرخ‌هرمزد» می‌باشد آورده‌است. باید توجه داشت فرخ‌هرمزد (فرخ‌هرمز)، بزرگ خاندان اسپهبدان، شخصیتی سرشناس در آن برههٔ زمانی بوده‌است ولی از شخصیتی به نام خسرو هرمزد در میان بزرگان آن روزگار یادی نشده‌است. از دیگر سو منابع فارسی و عربی از پشتیبان و وزیر بوران‌دخت با نام‌های پُس‌فرخ (ابن بلخی)، فُس‌فرخ (طبری) و هرمزدِ استخری (ثعالبی) نام برده‌اند. پروانه پورشریعتی استدلال می‌کند که این شخصیت کسی جز فرخ‌هرمزد نمی‌توانسته باشد که نام او را با پسرش خلط کرده‌اند.
  8. ↑ در اصل متن انگلیسی minister
  9. ↑ تاریخ جامع ایران به نقل از رشیدالدین فضل‌الله تاریخ آغاز وزارت او را ۶ ذیحجهٔ ۶۹۱ ذکر است ولی حمدالله مستوفی تاریخ آغاز وزارت او را ذیحجهٔ ۶۹۲ آورده‌است.[۲۵]
  10. ↑ جمال‌الدین دستجردانی برای شگون لقب صاحب‌دیوانی را به وزارت بدل کرد.[۲۶]
  11. ↑ او به فرمان غازان خان به «وزارت تمامی اولوس» (مملکت ایلخانی) رسید.[۲۷] ولی تاریخ گزیده او را نایب غازان خان معرفی کرده‌است.

پانویس

  1. ↑ Saeed, Raouf M. (2018-03-30). "شعر و انقلاب: بررسى مهمترين مضامين سياسى و اجتماعى شعر دوران مشروطه سال 1905م – 1925م". Humanities Journal of University of Zakho. 6 (1): 199. doi:10.26436/2018.6.1.601. ISSN 2410-7557.
  2. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 68.
  3. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 68.
  4. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 62.
  5. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 77.
  6. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 114.
  7. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 115.
  8. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 132-134.
  9. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 132-134.
  10. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 175.
  11. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 179.
  12. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 184.
  13. ↑ Pourshariati, Decline and Fall of ..., 276.
  14. ↑ دانشنامهٔ ایرانیکا، درآیند «ابوعبدالله یعقوب»
  15. ↑ ناشناس، تاریخ سیستان، ۲۵۰.
  16. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، درآیند «جیهانی، خاندان»
  17. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۸:‎ ۴.
  18. ↑ عوض‌نژاد، تاریخ ملوک هرمز از آغاز تا تشکیل دولت صفوی (قسمت دوم)، ۴۱–۴۷.
  19. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، درآیند «ابوالعباس اسفراینی»
  20. ↑ نحوی، نقد روایت چهارمقاله دربارهٔ زندگانی فردوسی.
  21. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، درآیند «احمد بن محمد بن عبدالصمد شیرازی»
  22. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۵۹۵.
  23. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۰۸.
  24. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۱۲.
  25. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۱۸–۶۱۹.
  26. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۳۰.
  27. ↑ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۴۴.
  28. ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ موسوی بجنوردی، تاریخ جامع ایران، ۹:‎ ۶۴۸.
  29. ↑ جعفری‌مذهب، واپسین ایلخان، ۲۵–۳۴.
  30. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۷۶ و ۱۷۸
  31. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۱۱۰ و ۱۹۹
  32. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۲۴۶ و ۲۴۷
  33. ↑ احسن التواریخ صفحهٔ ۲۶۸
  34. ↑ احسن التواریخ صفحهٔ ۳۰۹
  35. ↑ احسن التواریخ صفحهٔ ۳۲۰
  36. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۴۸۳ و ۵۷۰
  37. ↑ احسن التواریخ صفحهٔ ۵۹۱
  38. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۶۲۷ و ۶۳۹
  39. ↑ احسن التواریخ صفحه‌های ۶۳۹ و ۶۵۵
  40. ↑ دل‌آشوب و جلیلیان، بررسی جایگاه وزارت در دوره شاه عباس اول صفوی، ۵۷–۸۲.
  41. ↑ عالم‌آرای نادری، جلد یکم، صفحه‌های ۶۳ و ۶۴
  42. ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، درآیند «ابراهیم شاه»
  43. ↑ نصیری، اسناد و مکاتبات تاریخ ایران، ص ۱۷۲
  44. ↑ ۴۴٫۰ ۴۴٫۱ زرگری‌نژاد، تاسیس و گسترش فرمانروایی احمد خان سدوزایی، ۵۷–۸۴.
  45. ↑ حسینی منشی، تاریخ احمدشاهی، ۵۷۶.
  46. ↑ ساروی، تاریخ محمدی، صفحهٔ ۲۹۷
  47. ↑ ۴۷٫۰ ۴۷٫۱ اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ۳، ص ۱۸۹۷
  48. ↑ اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ۳، ص ۱۹۱۵
  49. ↑ اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ۳، ص ۱۹۸۴
  50. ↑ اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج ۳، ص ۲۰۶۷
  51. ↑ افشار، چهل سال تاریخ ایران در دورهٔ پادشاهی ناصرالدین‌شاه، ج ۱، ص ۴۰
  52. ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ افضل‌الملک، افضل التواریخ، ۴۷.
  53. ↑ ۵۳٫۰ ۵۳٫۱ ۵۳٫۲ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ۱:‎ ۵۹.
  54. ↑ افضل‌الملک، افضل التواریخ، ۴۷–۶۵.
  55. ↑ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۱، ص ۷۹
  56. ↑ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۱، ص ۲۳۹
  57. ↑ افضل‌الملک، افضل التواریخ، ص ۲۵۹
  58. ↑ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۲، ص ۹۹۱
  59. ↑ سپهر، مرآت الوقایع مظفری، ج ۲، ص ۹۹۶

منابع

  • موسوی بجنوردی، کاظم (۱۳۹۳). رضایی باغ‌بیدی، حسن؛ جعفری دهقی، محمود؛ سجادی، صادق، ویراستاران. تاریخ جامع ایران. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی). شابک ۹۷۸-۶۰۰-۶۳۲۶-۳۶-۸.

سلوکیان

ساسانیان

  • Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire (به انگلیسی). London, New York: I.B. TAURIS.

امویان تا تیموریان

امویان

  • طبری، محمد بن جریر (۱۳۶۲). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.

عباسیان

صفاریان

سامانیان

زیاریان

بوییان

غزنویان

سلجوقیان

خوارزمشاهان (انوشتگینیان)

مغولان

مظفریان

تیموریان

قراقویونلوها (بارانیان)

  • طهرانی، ابوبکر (2536 شاهنشاهی). تاریخ دیار بکریه. نجاتی لوغال و فاروق سومه. کتابخانهٔ طهوری. تاریخ وارد شده در |سال= را بررسی کنید (کمک)

صفویان

هوتکیان

  • فلور، ویلم (۱۳۶۷). اشرف افغان بر تختگاه اصفهان: روایت شاهدان هلندی. ترجمهٔ ابوالقاسم سری. تهران: توس.

افشاریان

صفویان (بار دوم)

زندیان

قاجاریان

Pusat Layanan

UNIVERSITAS TEKNOKRAT INDONESIA | ASEAN's Best Private University
Jl. ZA. Pagar Alam No.9 -11, Labuhan Ratu, Kec. Kedaton, Kota Bandar Lampung, Lampung 35132
Phone: (0721) 702022
Email: pmb@teknokrat.ac.id