| تلخه | |
|---|---|
| |
| ردهبندی علمی | |
| فرمانرو: | گیاهان |
| راسته: | میناسانان |
| تیره: | کاسنیان |
| سرده: | Cynareae |
| نام دوبخشی | |
| Acroptilon repens | |
تلخه (به انگلیسی: Russian knapweed) گیاهی است چند ساله، تلخ مزه و جزو گیاهان هرز صیفی کاریها، باغها و زمینهای بایر است. این گیاه دارای ریشه راست و عمیق است. ارتفاع آن گاهی به نیم متر میرسد. ساقههای تلخه راست و حاوی انشعابات متعددی است و انتهای ساقه به گل آذین تخم مرغی شکل ختم میشود که رنگ آن صورتی یا بنفش است. روی برگها و ساقهها کرکهای نرمی به رنگ خاکستری وجود دارد. رستنگاه این گیاهه اطراف تهران – کرج – کردستان – خراسان - زنجان و بسیاری از نقاط است.
تغذیه طولانی مدت از این گیاه در حیوانات نک سمی موجب شکلگیری بیماری برگشتناپذیر مغزی به نام انسفالومالاسی نیگروپالیدال (به انگلیسی: Nigropallidal encephalomalacia) میشود که در آن ناحیه نیگروپالیدال مغز نرم شده و از بین میرود. تخریب این قسمت موجب از بین رفتن توانایی دام برای جویدن غذا میشود. رخداد این بیماری از ایالات متحده آمریکا – آرژانتین – استرالیا گزارش شدهاست. توکسین اختصاصی که باعث تخریب موضعی نواحی گوی رنگپریده (Globus pallidus) و مادهٔ سیاه (به انگلیسی: Substantia nigra) در مغز شود هنوز تأیید نشده ولی رپین (به انگلیسی: Repin) که توکسینی از دسته Sesguiterpene lactone است و در تلخه وجود دارد، ممکن است در بیماریزایی دخالت داشته باشد. شواهد تجربی نیز نوروتوکسیسیتی رپین را نشان دادهاست.
ویژگیها
تلخه گیاهی است دولپه ای و از خانواده کاسنیان، که برگهای ساده، بدون پایه، و رنگ سبز آن به دلیل وجود کرک متمایل به خاکستری شدهاند. شکل برگهای ناحیه تحتانی ساقه باریک و کشیده و حاشیه آنها دندانه دار است ولی برگهایی ناحیه فوقانی معمولاً کوچکترند و شکل آنها هم بر خلاف برگهای پایینی درشت و فاقد دندانه است. ساقه تلخه طویل و انشعابات آن از سطح خاک شروع میشود و تاحدی روی خاک میخزد.
گلآذین این گیاه مرکب (کاپیتول) است.
کاپیتولها تخم مرغی شکل و معمولاً از کاپیتول گل گندم کوچکترند. هر یک از آنها از چندین گلچه صورتی رنگ، که ظاهراً با هم مشابه هستند، تشکیل یافتهاست. هر کاپیتول به وسیله برگههای اصلی و فرعی سخت پوشیده شدهاست. گلچههای تلخه نیز مانند سایر گیاهان این تیره دارای تخمدان تحتانی است. هر یک از گلچهها پنج گلبرگ دارد که به یکدیگر پیوستهاند و جام لوله ای شکلی را به وجود میآورند. نافه نیز از پنج پرچم تشکیل شده که میلههای آزاد دارد و به جدار گلچه متصل است. بساک آنها به هم پیوستهاست و خامه مادگی از داخل آن عبور میکند.
میوه تلخه آکن و از یک خانه تشکیل شدهاست که داخل آن یک دانه آزاد وجود دارد.
تلخه در متون کهن
در کتاب مفاتیح الارزاق جلد سوم آمده است که در میان غله گیاهی است که دانه سیاه گِرد دارد و چون آن دانه مخلوط به گندم شود، آرد آن گندم تلخ شود. آن را عربان زوان گویند و اطبا شیلم.