اسماعیل نواب صفا
زاده	۲۹ اسفند ۱۳۰۳ کرمانشاه، ایران
درگذشته	۱۹ فروردین ۱۳۸۴ (۸۰ سال) تهران، ایران
آرامگاه	قطعه هنرمندان بهشت زهرا
پیشه	نویسنده، شاعر و ترانه‌سرا
ملیت	ایرانی
سال‌های فعالیت	۱۳۲۴–۱۳۸۴ خورشیدی
همسر(ها)	اورانوس نادری زهرا توسلی
فرزند(ان)	سامان، فرزان، هستی

اسماعیل نواب صفا (۲۹ اسفند ۱۳۰۳ کرمانشاه – ۱۹ فروردین ۱۳۸۴ تهران) نویسنده، محقق، شاعر و ترانه‌سرای ایرانی بود.^[۱][۲][۳]

سیّد اسماعیل نوّاب صفا در بیست و نهم اسفند ۱۳۰۳ در کرمانشاه دیده به جهان گشود. خاندان پدری او از جملهٔ نواب‌های اصفهان بودند (به‌طور کلّی در اصفهان به خانواده‌های منسوب به صفویّه «نوّاب» می‌گفتند) و دایی پدرش میرزا عبدالوهاب خان معتمدالدوله ملقب به نشاط اصفهانی از شاعران دورهٔ قاجار بود.

پدرش سیّد مرتضی نواب صفوی از سرسپردگان سلسلهٔ صفیعلیشاهی نعمت‌اللهی بود که در طی دیداری که در جعفرآباد شمیران با ظهیرالدوله صفا داشت، از سوی وی که قطب سلسلهٔ صفائی نعمت‌اللهی بود، به «نوابعلی» ملقّب گردید.

پدر نوّاب صفا بعدها، به واسطهٔ مشاغل دولتی خویش به اتفاق خانواده در کرمانشاه ساکن شدند. همچنین مادرِ اسماعیل دختر میرزا حسن خان بصیری بود که به اتفاق یکی از خاله‌هایش، یعنی فاطمه خانم بصیری مؤسس و گردانندهٔ نخستین مدرسه ملّی دخترانه بنام «بصیرت» در سال ۱۳۰۸ در شهر کرمانشاه بودند.

اسماعیل نوّاب صفا تحصیلات ابتدائی خود را در کرمانشاه سپری و پس از چندی به همراه خانوادهٔ خود به گرگان و بعد به تهران می‌آیند. وی اوّلین شعرش را در سال ۱۳۲۳ در بیست سالگی در روزنامه توفیق به چاپ می‌رساند. در آن موقع محمّد علی توفیق صاحب امتیاز و ابوالقاسم حالت سر دبیر این روزنامه بودند. از آن پس به دعوت «ابوالقاسم حالت» به عضویت هیئت تحریریه روزنامه «توفیق» درآمده و پس از چندی ستون مخصوصی با امضاء مستعار «مرشد صفا» باز کرد.^[۴]

در تابستان ۱۳۲۵ به عضویّت نخستین کنگره شعرا و نویسندگان که در خانه فرهنگی ایران و شوروی تشکیل شده بود انتخاب شد. رئیس کنگره ملک الشعرای بهار بود و صادق هدایت نیز عضو هیئت رئیسهٔ آن بود. اسماعیل نوّاب صفا اوّلین تصنیف یا ترانه خود را بر روی یک آهنگ محلی کرمانشاهی ساخت که به نام «وعده گلرخان» شهرت یافت. وی در سال ۱۳۲۶ با استاد اسماعیل مهرتاش آشنا شد که در آن روزها جامعه باربد را تأسیس کرده بود. این آشنائی سبب شد که وی با حسینقلی مستعان که در آن روزها ریاست رادیو را بر عهده داشت، آشنا شود. آشنائی که کار او را به رادیو کشاند و این آغاز کار هنری «نوّاب صفا» بود چرا که در آنجا با هنرمندان عصر خویش آشنا شده و زمینهٔ فعّالیت هنری وی فراهم آمد.

«نوّاب صفا» در شهریور ۱۳۲۶ همکاری خود را با رادیو تهران آغاز و به عضویّت و دبیری شورای نویسندگان رادیو درآمد و همچنین بر برنامه-های رادیو نظارت می‌کرد. همچنین، مدتی نیز همراه با یاور همدانی از تهران به رشت رفت و تا دو سال با هم در رادیو گیلان همکاری کردند.

وی برای تماشاخانه‌های تهران، پیش پرده می‌ساخت و گاهی نیز در مجلّه هائی مثل تهران مصوّر اشعاری سیاسی با امضاء «مولانا صفا» به چاپ رساند. همکاری وی با مجید وفادار از همین زمان ادامه یافت و برای آهنگ‌های او حدود ۱۲ ترانه می‌سازد که برخی از آن‌ها عبارتند از: دنیای من، آه بی‌اثر، خاکستر من، رؤیای شیرین، دلنواز.

آشنائی «نوّاب صفا» با مهدی خالدی (از آهنگسازان و نوازندگان ایرانی) نیز در منزل «مجید وفادار» صورت می‌گیرد و نخستین اثر مشترک با «مهدی خالدی» بنام «رفتی» در دستگاه شور با صدای دلکش در سال ۱۳۲۶ به اجراء درآمد. حدود ۱۶ ترانه از همکاری «نوّاب صفا» و «مهدی خالدی» بجا مانده که از برخی از این ترانه‌ها عبارتند از: آمد نو بهار، بگریم (در سوگ صبا)، آهنگی در نوا، آئین وفا.

وی تا سالهای قبل از انقلاب ایران و همین‌طور در چند مورد طی سالهای پس از انقلاب به فعالیت ترانه‌سرایی خویش ادامه داد، اما در سالهای پس از انقلاب و تا پایان عمر، به تحقیق و نویسندگی نیز مشغول شد.^[۵] از جمله می‌توان به چاپ کتابهای قصهٔ شمع که شرح خاطرات هنری او است، تفسیر پنج قصیده از اسدی طوسی، نغمهٔ مهر که شرح حال پنج شاعر و عارف مشهور از جمله مولانا، سعدی، حافظ، بابا طاهر و خواجه عبدالله انصاری می‌باشد، اشاره کرد.^[۶]

همچنین مجموعهٔ اشعارش به نام از یاد رفته و مجموعهٔ ترانه‌هایش با نام تک درخت در همین سال‌ها به چاپ رسیده‌است. او همچنین «سفرنامهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله» را با تجزیه و تحلیل کامل شرح حال فرهاد میرزا تصحیح و تحشیه کرده و نیز «منشأت فرهاد میرزا» نیز از جمله آثار نوشتاری اسماعیل نوّاب صفا است.

وی مدتی نماینده اصفهان در مجلس شورایملی بود.^[۷]

اسماعیل نوّاب صفا در ساعت ۱۱ صبح روز جمعه ۱۹ فروردین ماه سال ۱۳۸۴ درگذشت و پیکرش در قطعه هنرمندان واقع در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.^[۸][۹]

• ۱۳۱۳- اوّلین دیدار قمرالملوک وزیری در سن ۱۰ سالگی در کرمانشاه.
• ۱۳۲۴- آغاز همکاری با مجید وفادار که به آفرینش حدود ۱۲ ترانه با آهنگ‌های او انجامید.
• ۱۳۲۶- آشنائی با مرتضی محجوبی که به آفرینش ۴ ترانه به همراهی او انجامید.
• ۱۳۲۶- آشنائی با علی تجویدی که به آفرینش۷ ترانه به اتفاق او منجر شد.
• ۱۳۲۷–۱۳۲۶- آشنائی با حسین یاحقّی و خلق تصنیفهای «جوانی» و «بی‌خبر».
• ۱۳۲۸–۱۳۲۶- آشنائی و همکاری با عبدالعلی وزیری، حسین قوامی، ابوالحسن ورزی، منوچهر همایون پور، ابوالحسن صبا، جلال تاج اصفهانی، حسین تهرانی، جلیل شهناز، حسن کسائی، جواد بدیع زاده، محمّد میرنقیبی، احمد عبادی، لطف‌الله مجد، داریوش رفیعی، حسینعلی ملّاح، غلامحسین بنان، ادیب خوانساری، حسین صبا، یاور همدانی.
• ۱۳۲۷- ترانه‌سرایی برای آهنگ روح‌الله خالقی، جهت تصنیف «مستی عاشقان» در چهارگاه.
• ۱۳۲۷- اجراء برنامهٔ اشعار برگزیده در رادیو.
• ۱۳۲۸- آشنائی با حسینعلی ملّاح آهنگساز تصنیف «رؤیای هستی» با صدای غلامحسین بنان.
• ۱۳۳۴–۱۳۲۹ – رفتن به خرمشهر در سمت رئیس دبیر خانه بنگاه بنادر و کشتیرانی.
• ۱۳۳۴- آشنائی با فرهنگ شریف
• ۱۳۳۵- بازگشت به تهران و آشنائی باداود پیرنیا مسئول موسیقی رادیو و آغاز برنامه گلها.
• ۱۳۳۵- بازگشت به رادیو با مدیریّت نصرت‌الله معینیان و عضویّت مجدّد در شورای نویسندگان.
• ۱۳۳۹–۱۳۳۵-همکاری با پرویز یاحقی و آفرینش حدود ۲۰ ترانه با آهنگ‌های او.
• ۱۳۴۲–۱۳۳۵- همکاری با حبیب‌الله بدیعی و آفرینش حدود ۱۳ ترانه با آهنگ‌های او.
• ۱۳۳۸- آخرین دیدار با قمرالملوک وزیری.
• ۱۳۴۲–۱۳۳۸- همکاری با انوشیروان روحانی و آفرینش حدود ۱۰ ترانه با آهنگ‌های وی.
• ۱۳۴۲–۱۳۳۸- همکاری با عباس شاپوری و آفرینش حدود ۶ ترانه با آهنگ‌های او.
• ۱۳۳۸- به بعد- همکاری با هنرمندان همایون خرّم، جواد لشکری، زرّین پنجه، اکبر محسنی، محمّد میر نقیبی، حسین صمدی، امین‌الله رشیدی، فخری ملکپور و آفرینش بیش از ۲۰ ترانه با همراهی آهنگ‌های این هنرمندان. آخرین این ترانه‌ها، ترانهٔ «باغبانِ خسته» با آهنگی از علی تجویدی بود که در سال ۱۳۷۴ ساخته شد.
• ۱۳۳۹- عضویّت شورای شعر رادیو و اجرای برنامهٔ «قصّهٔ شمع».
• ۱۳۴۲- نشر کتاب کاروان شعر از سوی بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.
• ۱۳۴۲- انتقال به سیستان و بلوچستان در سمت سرپرستی و اطلاعات رادیو.
• ۱۳۴۳–۱۳۳۹- مسئولیّت رادیوی استان گیلان با برنامهٔ کاروانی از شعر و موسیقی
• ۱۳۴۶–۱۳۴۴- بازگشت از گیلان به تهران و اشتغال در سمت مدیریّت روابط عمومی شهرداری تهران.
• ۱۳۴۷- مدیریّت ادارهٔ کلّ اطلاعات و رادیو استان آذربایجان شرقی.
• ۱۳۴۸- انتقال به اصفهان در سمت مدیر کلّ و سرپرستی و اطلاعات رادیو.
• ۱۳۵۰- سرپرستی رادیو و تلویزیون اصفهان.
• ۱۳۵۷–۱۳۵۴- نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای ملّی.
• ۱۳۸۳–۱۳۵۷- انزوا و خانه نشینی و روی آوردن به تحقیق و پژوهش و نویسندگی و همکاری گهگاه و جسته گریخته با برخی آهنگسازان ایرانی همچون اسدالله ملک در زمینه ترانه‌سرایی.
• ۱۳۸۴ - درگذشت و به خاک سپرده شدن در قطعهٔ هنرمندان بهشت زهرای تهران.

ترانه‌هایی برای خوانندگان ایرانی همچون: غلامحسین بنان، داریوش رفیعی، دلکش، پوران، ناهید سرفراز، عهدیه، مرضیه، الهه، ناهید، شهناز خیام، عبدالعلی وزیری، حسین قوامی، آذر عظیما، منوچهر همایون‌پور، غزال، شمس، پروین، هما، مهین صیادی، مهستی، هایده، یاسمین، زهره، حسین خواجه امیری (ایرج)، اندیشه، اکبر گلپایگانی، سیمین آرین، محمد منتشری، عباس حکمت شعار، فیروزه، رشیدی، روحبخش، اندی و کوروس سروده‌است.

• نوّاب صفا، اسمعیل، قصّهٔ شمع (خاطرات هنری اسمعیل نواب صفا)، نشر البرز، تهران، ۱۳۷۷

• وبگاه رسمی اسماعیل نواب صفا

• ترانه‌شناسی:ای امید دل من کجایی

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به اسماعیل نواب صفا در ویکی‌گفتاورد موجود است.